Δευτερόκλιτα Επίθετα στα αρχαία ελληνικά, θεωρία και ασκήσεις

Ορισμός - Κατηγορίες

Δες και το βίντεο που ετοίμασε η Κωνσταντίνα Σάιτ

Ορισμός: Δευτερόκλιτα λέγονται τα επίθετα που σχηματίζουν το αρσενικό και το ουδέτερο σύμφωνα με τη β' κλίση των ουσιαστικών. Το θηλυκό σχηματίζεται σύμφωνα με την α' κλίση.

Κατηγορίες: Τα δευτερόκλιτα επίθετα χωρίζονται στις παρακάτω κατηγορίες:

α. Ασυναίρετα

α.1 Τριγενή και τρικατάληκτα, π.χ. ὁ σοφός, ἡ σοφή, τὸ σοφόν, ὁ δίκαιος, ἡ δικαία, τὸ δίκαιον

α.2 Τριγενή και δικατάληκτα, π.χ, ὁ, ἡ ἄφθονος, τὸ ἄφθονον

β. Συνηρημένα

β.1 Τριγενή και τρικατάληκτα, π.χ. ὁ χρυσοῦς, ἡ χρυσῆ, τὸ χρυσοῦν

β.2 Τριγενή και δικατάληκτα, π.χ. ὁ, ἡ εὔνους, τὸ εὔνουν

γ. Αττικόκλιτα, π.χ. ὁ, ἡ ἵλεως, τὸ ἵλεων

Απορία: Αν τα ασυναίρετα επίθετα χωρίζονται σε:

τριγενή και τρικατάληκτα, π.χ. ὁ σοφὸς, ἡ σοφή, τὸ σοφόν, ὁ δίκαιος, ἡ δικαία, τὸ δίκαιον

τριγενή και δικατάληκτα, π.χ. ὁ, ἡ ἄφθονος, τὸ ἄφθονον

α. πώς θα ξέρουμε ποια σχηματίζουν το θηλυκό σε -η και ποια σε -α; Η απάντηση εδώ.

β. πώς θα ξέρουμε ποια είναι τρικατάληκτα και ποια είναι δικατάληκτα; Η απάντηση στη συνέχεια:

Τρικατάληκτα είναι:

Τα επίθετα σε ος, -η, -ον:

ἀγαθὸς (-ή, -όν), ἁγνός, θερμός, κακός, καλός, πιστός, σεμνός, ὑψηλός· ἀρχικός, ἠθικός, θετικός, λογικός, σωματικός, φυσικός, ψυχικός· ἐαρινός, νυκτερινός, χειμερινός - φίλος (φίλη, φίλον), ἴσος, κοῦφος, μέσος, ἀνθρώπινος (·ίνη, -ινον), κρίθινος, λίθινος, ξύλινος κ.ά.

Επίσης τα ρήματ. επίθ. σε -τός: ἁλωτὸς (-ή, τόν), βατός, γραπτός, δυνατός, θαυμαστός κ.ά.

Τα τακτικά αριθμητικά: πρῶτος (πρώτη, πρῶτον), τρίτος, τέταρτος, πέμπτος, ἕκτος, ἕβδομος, ὄγδοος,... εἰκοστός,... ἑκατοστός,... χιλιοστός κτλ. κ.ά.

Τα επίθετα σε -ος, -α, -ον: ἀραιὸς (-ά, -όν), δεξιός, παλαιός, στερεός· καθαρός, λαμπρός, μικρός, πονηρός - ἀνδρεῖος (-εία, -εῖον), ἀρχαῖος, γενναῖος, νέος, λεῖος, ὡραῖος· διψαλέος, θαρραλέος, πειναλέος - ἅγιος (-ία, -ιον), ἄξιος, βέβαιος, ἐπιτήδειος, πλούσιος, τέλειος κ.ά.- Επίσης τα ρηματ. επίθ. σε -τέος: γραπτέος, διαβατέος, εὐεργετητέος, ὠφελητέος κ.ά.

Τα απόλυτα αριθμητικά σε πληθυντικό: διακόσιοι (-αι, -α), τριακόσιοι, τετρακόσιοι,... χίλιοι,... μύριοι κτλ.

Τα χρονικά αριθμητικά: δευτεραῖος, τριταῖος, τεταρταῖος κτλ.·τα αναλογικά αριθμητικά: διπλάσιος (-ία, -ιον), τριπλάσιος, τετραπλάσιος κτλ., το τακτικό αριθμητ. δεύτερος (-έρα, -ερον) κ.ά.

Δικατάληκτα είναι:

α) τα περισσότερα από τα σύνθετα, π.χ.

ὁ, ἡ ἄ-γονος, τὸ ἄ-γονον

ὁ, ἡ ἔν-δοξος, τὸ ἔν-δοξον

ὁ, ἡ ἀξιό-μαχος, τὸ ἀξιό-μαχον

Βεβαίως, υπάρχουν και επίθετα σύνθετα τα οποία παρόλο που είναι σύνθετα είναι τρικατάληκτα, π.χ. ὁ ἀντάξιος, ἡ ἀνταξία, τὸ ἀντάξιον, ή τα επίθετα σε –ικός, π.χ. ὁ ἐξεταστικός, ἡ ἐξεταστική, τὸ ἐξεταστικόν.

β) τα απλά επίθετα: αἴθριος, αἰφνίδιος, βάναυσος, βάρβαρος, βάσκανος, βέβηλος, γαμήλιος, δόκιμος, ἕωλος (=παλιός), ἥμερος, ἤρεμος, ἥσυχος, κίβδηλος, λάβρος, λάλος, χέρσος, τιθασός (=ήμερος), π.χ. ὁ, ἡ αἰφνίδιος, τὸ αιφνίδιον.

γ) μερικά επίθετα σε -ος που χρησιμοποιούνται στο αρσενικό και το θηλυκό και ως ουσιαστικά, π.χ.

ὁ, ἡ ἀγωγός, τὸ ἀγωγὸν

ὁ, ἡ βοηθός, τὸ βοηθὸν

ὁ, ἡ τιμωρός, τὸ τιμωρὸν

ὁ, ἡ τύραννος, τὸ τύραννον.

δ) μερικά απλά που λήγουν σε:

–ειος, π.χ. ὁ, ἡ βόρειος τὸ βόρειον

-ιος π.χ. ὁ, ἡ γαμήλιος, τὸ γαμήλιον

-ιμος ὁ, ἡ δόκιμος, τὸ δόκιμον

Για να το κάνουμε ακόμη πιο πολύπλοκο, υπάρχουν και επίθετα, απλά ή σύνθετα, που είναι συγχρόνως τρικατάληκτα και δικατάληκτα, π.χ.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Δικατάληκτο		Τρικατάληκτο
ὁ, ἡ βέβαιος τὸ βέβαιον	ή	ὁ βέβαιος, ἡ βεβαία, τὸ βέβαιον
ὁ, ἡ ἔρημος, τὸ ἔρημον	ή	ὁ ἔρημος, ἡ ἐρήμη, τὸ ἔρημον
ὁ, ἡ ἀναίτιος, τὸ ἀναίτιον	ή	ὁ ἀναίτιος, ἡ ἀναιτία, τὸ ἀναίτιον
ὁ, ἡ ἀνάξιος, τὸ ἀνάξιον	ή	ὁ ἀνάξιος, ἡ ἀναξία, τὸ ἀνάξιον

Καταλήξεις

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Ενικός	Αρσενικά	Θηλυκά		Ουδέτερα
ον. γεν. δοτ. αιτ. κλ.	-ος -ου -ῳ -ον -ε	-η -ης -ῃ -ην -η	-α -ας -ᾳ -αν -α	-ον -ου -ῳ -ον -ον
Πληθυντικός	Αρσενικά	Θηλυκά		Ουδέτερα
ον. γεν. δοτ. αιτ. κλ.	-οι -ων -οις -ους -οι	-αι -ῶν -αις -ας -αι		-α -ων -οις -α -α

Ασυναίρετα τριγενή και τρικατάληκτα

Παρατήρηση:

Τα δευτερόκλιτα επίθετα, που είναι τριγενή και τρικατάληκτα είναι λίγο ιδιόμορφα στον σχηματισμό των τριών γενών· πρόσεξε λίγο τα παρακάτω παραδείγματα:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

	αρσενικό	θηλυκό	ουδέτερο
α' ομάδα	σοφὸς ἀγαθὸς θετικὸς	σοφὴ ἀγαθὴ θετικὴ	σοφὸν ἀγαθὸν θετικὸν
β' ομάδα	δίκαιος νέος στερεὸς	δικαία νέα στερεὰ	δίκαιον νέον στερεόν

Όπως παρατηρείς,

τα αρσενικά και των δύο ομάδων έχουν κατάληξη -ος·

τα ουδέτερα και των δύο ομάδων έχουν κατάληξη -ον·

τα θηλυκά όμως έχουν δύο καταλήξεις· άλλοτε -η κι άλλοτε -α

Ο λόγος αυτής της διαφοράς βρίσκεται στο αρσενικό!

Όταν πριν από την κατάληξη -ος του αρσενικού υπάρχει σύμφωνο εκτός από ῥ, τότε το θηλυκό σχηματίζεται με κατάληξη -η. (σοφὸς - σοφή, ἀγαθὸς - ἀγαθή, θετικὸς - θετική

Όταν πριν από την κατάληξη -ος του αρσενικού υπάρχει φωνήεν ή ῥ, τότε το θηλυκό σχηματίζεται με κατάληξη -α. (δίκαιος - δικαία, νέος - νέα, στερεός - στερεά)

Εξαίρεση αποτελεί το επίθετο ὁ ὄγδοος, ἡ ὀγδόη κι όχι η ~~ὀγδόα~~.

Είναι απαραίτητη μια άσκηση: 1η άσκηση

Ασυναίρετα τριγενή και τρικατάληκτα (κλίση)

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Ενικός αριθμός
ὁ τοῦ τῷ τὸν ὦ	σοφὸς σοφοῦ σοφῷ σοφὸν σοφὲ	δίκαιος δικαίου δικαίῳ δίκαιον δίκαιε	καθαρός καθαροῦ καθαρῷ καθαρόν καθαρέ	ἡ τῆς τῇ τὴν ὦ	σοφὴ¹ σοφῆς σοφῇ σοφὴν σοφὴ	δικαία² δικαίας δικαίᾳ δικαίαν δικαία	καθαρά² καθαρᾶς καθαρᾷ καθαράν καθαρά	τὸ τοῦ τῷ τὸ ὦ	σοφὸν σοφοῦ σοφῷ σοφὸν σοφὸν	δίκαιον δικαίου δικαίῳ δίκαιον δίκαιον	καθαρὸν καθαροῦ καθαρῷ καθαρὸν καθαρὸν
Πληθυντικός αριθμός
οἱ τῶν τοῖς τοὺς ὦ	σοφοὶ σοφῶν σοφοῖς σοφοὺς σοφοὶ	δίκαιοι δικαίων δικαίοις δικαίους δίκαιοι	καθαροὶ καθαρῶν καθαροῖς καθαροὺς καθαροὶ	αἱ τῶν ταῖς τὰς ὦ	σοφαὶ σοφῶν σοφαῖς σοφὰς σοφαὶ	δίκαιαι δικαίων δικαίαις δικαίας δίκαιαι	καθαραί καθαρῶν καθαραῖς καθαράς καθαραί	τὰ τῶν τοῖς τὰ ὦ	σοφὰ σοφῶν σοφοῖς σοφὰ σοφὰ	δίκαια δικαίων δικαίοις δίκαια δίκαια	καθαρὰ καθαρῶν καθαροῖς καθαρὰ καθαρὰ
1. Το θηλυκό σε -η, γιατί πριν την κατάληξη -ος του αρσενικού υπάρχει σύμφωνο εκτός από ῥ. 2. Το θηλυκό σε -α, γιατί πριν από την κατάληξη -ος του αρσενικού υπάρχει φωνήεν ή ῥ.

Σχηματίζονται και κλίνονται σαν το σοφός:

ὁ θερμός, ἡ θερμή, τὸ θερμὸν // ὁ πρῶτος, ἡ πρώτη, τὸ πρῶτον //ὁ λίθινος, ἡ λιθίνη, το λίθινον.*

Σχηματίζονται και κλίνονται σαν το δίκαιος:

ὁ δεξιός, ἡ δεξιά, τὸ δεξιὸν // ὁ νέος, ἡ νέα, τὸ νέον // ὁ βέβαιος, ἡ βεβαία, τὸ βέβαιον*

* Όταν το αρσενικό τονίζεται στην ΠΠΛ, το θηλυκό τονίζεται στην ΠΛ

Αν θες να μάθεις το γιατί, διάβασε τα παρακάτω.

Ήρθε η ώρα για τη 2η άσκηση

Τονισμός του θηλυκού

Ένα μεγάλο πρόβλημα είναι ο τονισμός του θηλυκού, όταν το αρσενικό τονίζεται στην ΠΠΛ.

Ας πάρουμε το επίθετο ὁ ἅγιος. Σύμφωνα με όσα είπαμε παραπάνω, αφού πριν από το -ος της κατάληξης υπάρχει φωνήεν, το θηλυκό θα τελειώνει σε -α, άρα θα γίνει ἡ ἁγια.

Πού θα τονίσουμε όμως ; Θα πούμε ἡ ἅγια ή ἡ ἁγία;

Γι' αυτό υπάρχουν οι παρακάτω κανόνες που θα μας βοηθήσουν:

1. Το -α της κατάληξης είναι μακρό, αυτό σημαίνει ότι στα αρχαία προφερόταν ως δύο συλλαβές: α-γι-α-α.

2. Οι αρχαίοι (όπως κι εμείς οι νέοι), δεν μπορούσαν να τονίσουν πέρα από την ΠΠΛ, (πέρα από την τρίτη από το τέλος συλλαβή),

άρα

δε θα μπορούσαν να πουν ά-γι-α-α. (Προσπάθησε να το προφέρεις δυνατά ως μια λέξη, και θα δεις ότι δε λέγεται. Αν δεν το καταλαβαίνεις, πώς θα σου φαινόταν αν τονίζαμε εμείς τη λέξη ανωμαλος έτσι: άνωμαλος!

Άρα, όταν ένα θηλυκό επίθετο τελειώνει σε -α, τότε, για λόγους τονισμού, θα τονίζεται μέχρι την ΠΛ. Έτσι και:

το θηλυκό του ἅγιος δεν είναι ἅγια αλλά ἁγία,

το θηλυκό του δίκαιος δεν είναι δίκαια αλλά δικαία

το θηλυκό του πλούσιος δεν είναι πλούσια αλλά πλουσία

το θηλυκό του ἐπιτήδειος δεν είναι επιτήδεια αλλά επιτηδεία

Αφού ξέρουμε πώς τονίζεται η ονομαστική του ενικού, ξέρουμε να τονίσουμε και τις υπόλοιπες πτώσεις του ενικού. Τα μάθαμε στην κλίση των ουσιαστικών. δες εδώ

Για τον πληθυντικό τώρα. Η ονομαστική, άρα και η κλητική (αφού είναι ίδιες) και η γενική, τονίζονται όπου και όπως τονίζονται οι ίδιες πτώσεις στο αρσενικό, π.χ.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

αρσενικό		θηλυκό
ονομ. - κλ.	γενική	ονομ. - κλ.	γενική
ἅγιοι	ἁγίων	ἅγιαι	ἁγίων
γενναῖοι	γενναίων	γενναῖαι	γενναίων
φαιδροὶ	φαιδρῶν	φαιδραὶ	φαιδρῶν

Ασυναίρετα διγενή και τρικατάληκτα

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Ενικός αριθμός
ὁ τοῦ τῷ τὸν ὦ	ἡ τῆς τῇ τὴν ὦ	ἄφθονος ἀφθόνου ἀφθόνῳ ἄφθονον ἄφθονε	τιμωρὸς τιμωροῦ τιμωρῷ τιμωρὸν τιμωρὲ	τὸ τοῦ τῷ τὸ ὦ	ἄφθονον ἀφθόνου ἀφθόνῳ ἄφθονον ἄφθονον	τιμωρὸν τιμωροῦ τιμωρῷ τιμωρὸν τιμωρὸν
Πληθυντικός αριθμός
οἱ τῶν τοῖς τοὺς ὦ	αἱ τῶν ταῖς τὰς ὦ	ἄφθονοι ἀφθόνων ἀφθόνοις ἀφθόνους ἄφθονοι	τιμωροὶ τιμωρῶν τιμωροῖς τιμωροὺς τιμωροὶ	τὰ τῶν τοῖς τὰ ὦ	ἄφθονα ἀφθόνων ἀφθόνοις ἄφθονα ἄφθονα	τιμωρὰ τιμωρῶν τιμωροῖς τιμωρὰ τιμωρὰ

Ήρθε η ώρα για δύο ασκήσεις: 3η άσκηση, 4η άσκηση

Συνηρημένα επίθετα

Τα συνηρημένα δευτερόκλιτα επίθετα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:

1. τριγενή και τρικατάληκτα, π.χ. ὁ χρυσοῦς, ἡ χρυσῆ, τὸ χρυσοῦν

2. τριγενή και δικατάληκτα, π.χ. ὁ, ἡ εὔνους, τὸ εὔνουν.

Σχηματίζονται όπως και τα συνηρημένα ουσιαστικά της β' κλίσης.

Δεν έχουν κλητική!

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Συνηρημένα τριγενή και τρικατάληκτα

Συνηρημένα διγενή και τρικατάληκτα

Ενικός αριθμός
ὁ τοῦ τῷ τὸν	χρυσοῦς χρυσοῦ χρυσῷ χρυσοῦν	ἡ τῆς τῇ τὴν	χρυσῆ χρυσῆς χρυσῇ χρυσῆν	τὸ τοῦ τῷ τὸ	χρυσοῦν χρυσοῦ χρυσῷ χρυσοῦν
Πληθυντικός αριθμός
οἱ τῶν τοῖς τοὺς	χρυσοῖ χρυσῶν χρυσοῖς χρυσοῦς	αἱ τῶν ταῖς τὰς	χρυσαῖ χρυσῶν χρυσαῖς χρυσᾶς	τὰ τῶν τοῖς τὰ	χρυσᾶ χρυσῶν χρυσοῖς χρυσᾶ

Ενικός αριθμός
ὁ τοῦ τῷ τὸν	ἡ τῆς τῇ τὴν	εὔνους εὔνου εὔνῳ εὔνουν	τὸ τοῦ τῷ τὸ	εὔνουν εὔνου εὔνῳ εὔνουν
Πληθυντικός αριθμός
οἱ τῶν τοῖς τοὺς	αἱ τῶν ταῖς τὰς	εὖνοι* εὔνων εὔνοις εὔνους	τὰ τῶν τοῖς τὰ	εὔνοα εὔνων εὔνοις** εὔνοα

Προσοχή: Τονίζονται σ' όλες τις πτώσεις και στα τρία γένη στη λήγουσα και παίρνουν περισπωμένη.

* Η κατάληξη -οι στην ονομαστική πληθυντικού είναι βραχύχρονη, παρόλο που προέρχεται από συναίρεση.

** Στο τέλος του πληθυντικού των ουδετέρων το -οα μένει ασυναίρετο και έχουν κατάληξη -οα.

Τονίζονται παντού στην παραλήγουσα.

Αττικόκλιτα

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Ενικός αριθμός
ὁ τοῦ τῷ τὸν ὦ	ἡ τῆς τῇ τὴν ὦ	ἵλεως ἵλεω ἵλεῳ ἵλεων ἵλεως	τὸ τοῦ τῷ τὸ ὦ	ἵλεων ἵλεω ἵλεῳ ἵλεων ἵλεων
Πληθυντικός αριθμός
οἱ τῶν τοῖς τοὺς ὦ	αἱ τῶν ταῖς τὰς ὦ	ἵλεῳ ἵλεων ἵλεῳς ἵλεως ἵλεῳ	τὰ τῶν τοῖς τὰ ὦ	ἵλεα* ἵλεων ἵλεῳς ἵλεα* ἵλεα*

Όλα τα αττικόκλιτα είναι δικατάληκτα εκτός από το επίθετο ὁ πλέως, ἡ πλέα, τὸ πλέων· τα σύνθετά του όμως σχηματίζονται με δύο καταλήξεις, π.χ. ὁ, ἡ ἔμπλεως, τὸ ἔμπλεον

* Στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική του πληθυντικού του ουδετέρου, έχουν κατάληξη -α, σύμφωνα με τα ουδέτερα της κοινής β' κλίσης