4η ενότητα, ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α' Γυμνασίου

Νέα ελληνική γλώσσα, Α' Γυμνασίου

4η ενότητα, ΦPONTIZΩ ΓIA TH ΔIATPOΦH KAI THN YΓEIA MOY

60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 38 39 40 41 42 43 44 45 46

eik

A EIΣAΓΩΓIKA KEIMENA

Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

Στόχοι

Στην ενότητα αυτή, η οποία προτείνεται να διδαχθεί σε 7-8 διδακτικές ώρες, ο εκπαιδευτικός θα επικεντρώσει τη διδασκαλία του στο:

• να αντιληφθούν οι μαθητές τη λειτουργία της ονοματικής φράσης στα κείμενα,

• να κατανοήσουν τις διαφορετικές κλίσεις και τον ρόλο των ουσιαστικών στην πρόταση,

• να εξοικειωθούν με τις κλίσεις και τη λειτουργία των επιθέτων στον λόγο,

• να συνειδητοποιήσουν τους δύο κύριους τρόπους σχηματισμού λέξεων: την παραγωγή και τη σύνθεση,

• να εντοπίσουν στοιχεία που συνοδεύουν τον προφορικό λόγο διαφορετικών ομιλητών σε ποικίλες περιστάσεις επικοινωνίας.

Β. ΟΝΟΜΑΤΙΚΗ ΦΡΑΣΗ - ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟ

Β.1 Θεωρητικό μέρος

1. Ονοματική φράση

Oρισμός: Oνοματική λέγεται η φράση που έχει ως κεφαλή ένα ουσιαστικό (ή μια λέξη που λειτουργεί ως ουσιαστικό). Στις ονοματικές φράσεις συμπεριλαμβάνονται και οι ισχυροί τύποι των προσωπικών αντωνυμιών (Holton κ.ά. 1999: 482). Oνομάζεται και ονοματικό σύνταγμα ή ονοματικό σύνολο

(Κλαίρης και Μπαμπινιώτης 1999: 201).

Λειτουργίες: Oι κύριες λειτουργίες της ονοματικής φράσης (OΦ) είναι (πρβ. Holton κ.ά. 1999: 242):

α. να λειτουργεί ως υποκείμενο ενός ρήματος σε πτώση ονομαστική,

β. να λειτουργεί ως κατηγορούμενο του υποκειμένου ή του αντικειμένου σε ονομαστική ή αιτιατική αντίστοιχα,

γ. να λειτουργεί ως άμεσο ή έμμεσο αντικείμενο του ρήματος σε αιτιατική ή γενική,

δ. να αποτελεί συμπλήρωμα πρόθεσης, να εξαρτάται δηλαδή από μια πρόθεση σε πτώση αιτιατική ή γενική,

ε. να λειτουργεί ως συμπλήρωμα / προσδιορισμός μιας άλλης OΦ: να εξαρτάται, δηλαδή, από την κεφαλή μιας άλλης OΦ, κατά κανόνα σε πτώση γενική.

Η πτώση είναι βασικό χαρακτηριστικό της OΦ και ο ρόλος της είναι «η σύνδεση του ονόματος με το στοιχείο της πρότασης από το οποίο εξαρτάται» (Κλαίρης και Μπαμπινιώτης 1996: 40).

Έτσι, το παράδειγμα (1):

(1) O πατέρας του Γιώργου χτύπησε τη μύτη του στον τοίχο.

περιέχει τέσσερις OΦ: η πρώτη σε ονομαστική λειτουργεί ως υποκείμενο, η δεύτερη σε γενική προσδιορίζει την πρώτη OΦ (εξαρτάται από την κεφαλή πατέρας), η τρίτη OΦ είναι το άμεσο αντικείμενο και βρίσκεται σε αιτιατική πτώση, ενώ η τέταρτη OΦ κυβερνάται από την πρόθεση σε, από την οποία και παίρνει πτώση (ή αλλιώς: η πρόθεση σε συντάσσεται με αιτιατική).

Συστατικά της OΦ: Όπως είναι φανερό από τον ορισμό, «πυρήνας» μιας OΦ είναι το ουσιαστικό ή κάποιο στοιχείο που μπορεί να λειτουργήσει ως ουσιαστικό (π.χ. ουσιαστικοποιημένο επίθετο) ή να αντικαταστήσει ένα ουσιαστικό, όπως τα ακόλουθα:

– αντωνυμία: Eγώ θα πάω,

– επίθετο: Φοράει μαύρα,

– αριθμητικό: Ήρθαν δέκα,

– άλλο μέρος του λόγου: Xίλια ευχαριστώ,

– δευτερεύουσα ονοματική πρόταση (που μπορεί να λειτουργήσει, π.χ. ως υποκείμενο, κατηγορούμενο ή αντικείμενο του ρήματος της κύριας πρότασης): Όσα μου είπε ήταν ψέματα.

Μια OΦ μπορεί επιπλέον να περιέχει ένα από τα παρακάτω στοιχεία (πρβ. Holton κ.ά. 1999: 243):

– επιθετική φράση: Πήρε μια κόκκινη ομπρέλα,

– απόλυτο ή τακτικό αριθμητικό: Oι πέντε πρώτοι μαθητές θα βραβευτούν,

– άρθρο: Ένας φίλος δεν θα έλεγε ποτέ κάτι τέτοιο,

– προσδιορισμό: H κάθε μητέρα θυσιάζεται για τα παιδιά της,

– κτητική αντωνυμία: Ήρθε ο πατέρας μου,

– επιρρηματικό: H μέχρι τώρα έρευνα,

– σύνδεσμο: O μεν κύριος Παπαδόπουλος θα έρθει, για τη δε κυρία Παπαδοπούλου δεν ξέρω.

Μια OΦ μπορεί να επεκταθεί περαιτέρω με την προσθήκη ενός συμπληρώματος (2) ή μιας αναφορικής πρότασης (3).

(2) Zει με την ελπίδα ότι θα τον συναντήσει ξανά.

(3) H συζήτηση την οποία κάναμε πρέπει να μείνει μεταξύ μας.

2. Επιθετικός προσδιορισμός

«Η πρωταρχική λειτουργία ενός επιθέτου είναι να προσδιορίζει ένα ουσιαστικό, στο οποίο αποδίδει μια συγκεκριμένη ιδιότητα […]. Το επίθετο που συνοδεύει ένα ουσιαστικό έχει μια από τις παρακάτω λειτουργίες: προσδιοριστική ή κατηγορηματική.

Στην προσδιοριστική λειτουργία, ένα επίθετο συνοδεύει το ουσιαστικό στην ίδια ονοματική φράση:

(1) μια κόκκινη καρέκλα

(2) ο ωραίος άντρας.

Στην προσδιοριστική λειτουργία, το επίθετο πρέπει να συμφωνεί με το ουσιαστικό κατά το γένος, τον αριθμό και την πτώση.

Η κανονική θέση ενός επιθέτου στην προσδιοριστική λειτουργία είναι πριν από το ουσιαστικό. Όταν υπάρχει άρθρο, τότε το επίθετο εμφανίζεται ανάμεσα στο άρθρο και στο ουσιαστικό, όπως στα παραδείγματα (1-2). Το επίθετο μπορεί ωστόσο να εμφανίζεται μετά το ουσιαστικό για λόγους ιδιαίτερης έμφασης: σε αυτές τις περιπτώσεις, αν το ουσιαστικό έχει μπροστά το οριστικό άρθρο, τότε το άρθρο πρέπει να επαναληφθεί μπροστά και από το επίθετο:

(3) μια καρέκλα κόκκινη

(4) ο άντρας ο ωραίος» (Holton κ.ά. 1999: 281).

Oυσιαστικοποίηση επιθέτου

«Ένα επίθετο μπορεί να λειτουργεί ως κεφαλή ονοματικής φράσης, δηλ. χωρίς να είναι παρόν το ουσιαστικό» (Holton κ.ά. 1999: 285). Αυτό το φαινόμενο απαντά ιδιαίτερα με ένα επίθετο στο αρσενικό ή θηλυκό γένος που δηλώνει ένα πρόσωπο ή πρόσωπα (ένας πλούσιος, μια πλούσια, οι πλούσιοι). Επίσης, εδώ κατατάσσονται και οι ελλειπτικές χρήσεις ενός επιθέτου που δηλώνει ένα αντικείμενο για το οποίο έχει ήδη γίνει αναφορά στον λόγο, π.χ.:

– Ποιο πουκάμισο θέλεις, το μαύρο ή το κόκκινο; – Το μαύρο.

«Η Ελληνική χρησιμοποιεί επίσης ένα μεγάλο αριθμό ουσιαστικοποιημένων επιθέτων (δηλ. επιθέτων που χρησιμοποιούνται ως ουσιαστικά), τα οποία έχουν αποκτήσει την ελλειπτική αυτή χρήση σε συγκεκριμένες σημασίες. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το επίθετο λειτουργεί ως κεφαλή ονοματικής φράσης, ενώ το ίδιο το ουσιαστικό, το οποίο παραλείπεται, εννοείται. Το επίθετο συμφωνεί ως προς το γένος και τον αριθμό με το ουσιαστικό που έχει παραλειφθεί. Αυτός ο τρόπος ουσιαστικοποίησης επιθέτου είναι παραγωγικός, με την έννοια ότι εύκολα μπορούν να δημιουργηθούν νέα ουσιαστικοποιημένα επίθετα. Σε καθένα από τα παρακάτω παραδείγματα, μετά το ουσιαστικοποιημένο επίθετο ακολουθεί σε κάθετες αγκύλες το ουσιαστικό που εννοείται» (ό.π.):

(1) το δημοτικό [σχολείο]

(2) η δημοτική [γλώσσα]

(3) λείπει με αναρρωτική [άδεια]

(4) ο τελικός [αγώνας].

«Μερικά ουδέτερα επίθετα έχουν ουσιαστικοποιηθεί χωρίς την παράλειψη ουσιαστικού, π.χ. το ενδιαφέρον, το γλυκό.

O ουδέτερος τύπος του επιθέτου μπορεί να χρησιμοποιείται και ως αφηρημένο ουσιαστικό:

Το καλό/κακό με το Γιάννη είναι ότι…» (ό.π.: 289).

B.2 Διδακτικές οδηγίες

Με τη συνεχή αξιοποίηση των κειμένων τόσο του Βιβλίου του Μαθητή όσο και του Τετραδίου Εργασιών και με την παράλληλη χρήση της Σχολικής Γραμματικής, θα επιδιωχθεί να κατανοηθεί ο συντακτικός ρόλος της ονοματικής φράσης, καθώς και ο ιδιαίτερος ρόλος του επιθετικού προσδιορισμού στη σημασία και λειτουργία του ουσιαστικού.

Γ. ΚΛΙΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ - ΕΠΙΘΕΤΩΝ

Γ.1 Θεωρητικό μέρος

1. Κλίση ουσιαστικών

«Η ελληνική κατατάσσεται παραδοσιακά στις συνθετικές γλώσσες, στις γλώσσες δηλαδή με κλιτικές καταλήξεις που αποτελούν αξεδιάλυτο μορφικό αμάλγαμα γραμματικών κατηγοριών (για τα ουσιαστικά, σημάδι συντακτικής λειτουργίας, αριθμός, προαιρετικό σημάδι φύλου στα έμψυχα)» (Καβουκόπουλος 1996: 109). Χαρακτηριστικό της μορφολογίας της νέας ελληνικής είναι ο συγκρητισμός, δηλαδή ένας τύπος / μια κατάληξη χρησιμοποιείται για δύο ή περισσότερες λειτουργίες, με δύο ή περισσότερες σημασίες.

Τα ουσιαστικά διαφοροποιούνται μορφολογικά ανάλογα με το γραμματικό τους γένος σε αρσενικά, θηλυκά και ουδέτερα. Σύμφωνα με τη Νεοελληνική Γραμματική του Μ. Τριανταφυλλίδη, «Το ουσιαστικό έχει τρεις κλίσεις. Η διαίρεση αυτή βασίζεται στο γένος». Περαιτέρω, «Τα ουσιαστικά κάθε κλίσης διαιρούνται σε ισοσύλλαβα και σε ανισοσύλλαβα. Τα ισοσύλλαβα έχουν στον πληθυντικό τον ίδιο αριθμό συλλαβές με την ονομαστική ενικού. Τ’ ανισοσύλλαβα έχουν σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού μια συλλαβή περισσότερη παρά στην ονομαστική του ενικού» (ό.π., σ. 225). Βλ. επίσης στη Σχολική Γραμματική.

Το γραμματικό γένος στερείται σημασίας, «απλώς αποτελεί μορφολογική ένδειξη, χρήσιμη μόνο για την επιλογή των κατάλληλων τύπων (συμφωνία με άλλες γραμματικές κατηγορίες και κλίση)» (Κλαίρης και Μπαμπινιώτης 1996: 15). Oι γραμματικές σημασίες της πτώσης και του αριθμού δηλώνονται επίσης στην κατάληξη, η οποία αποτέλεσε βασικό κριτήριο μορφολογικής ταξινόμησης των ουσιαστικών της νέας ελληνικής στην περιγραφή των Κλαίρη και Μπαμπινιώτη (1996). Στην περιγραφή αυτή, με βάση τον αριθμό των συλλαβών των καταλήξεων, τα ουσιαστικά της νέας ελληνικής διακρίνονται σε δικατάληκτα (δύο μορφολογικά διακρινόμενες καταλήξεις στον ενικό, δύο στον πληθυντικό, π.χ. -ας,-α / -ες,-ων) και τρικατάληκτα [Η κλητική δεν λαμβάνεται υπόψη στην κατηγοριοποίηση αυτή, καθώς είναι η μόνη «πτώση» που δεν έχει συνδετικό ρόλο (όπως έχουν οι άλλες τρεις πτώσεις της Ν.Ε., οι οποίες εξυπηρετούν τη σύνδεση του ονόματος με το ρήμα) και χρησιμοποιείται «εκτός δομής» σε προσφωνήσεις, κλήσεις, επικλήσεις κτλ. (Κλαίρης και Μπαμπινιώτης 1996: 41).] (τρεις μορφολογικά διακρινόμενες καταλήξεις στον ενικό, τρεις στον πληθυντικό, π.χ. -ος,-ου,-ο / -οι,-ων,-ους). Τα δικατάληκτα χωρίζονται περαιτέρω σε ισοσύλλαβα (ίσος αριθμός συλλαβών όλων των τύπων του ουσιαστικού στον ενικό και στον πληθυντικό) και ανισοσύλλαβα (μια επιπλέον συλλαβή σε έναν τουλάχιστον τύπο) (ό.π.: 16, βλ. και: Κουρμούλης 1964-5, Μπαμπινιώτης και Κοντός 1967). Με βάση αυτά τα κριτήρια (αριθμό καταλήξεων, αριθμό συλλαβών, γραμματικό γένος), οι Κλαίρης και Μπαμπινιώτης (1996: 18) καταλήγουν στους ακόλουθους συνοπτικούς πίνακες: α) κλίσης των ουσιαστικών και β) καταλήξεων της νέας ελληνικής.

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΗΣ ΚΛΙΣΗΣ ΤΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
ΤΡΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ
		Ενικός αριθμός			Πληθυντικός αριθμός
		ονομαστική	αιτιατική	γενική	ονομαστική	αιτιατική	γενική
ΙΣΟΣ	Α	(ο) φίλο -ς (ο) άνθρωπο-ς	φίλο άνθρωπο	φίλ-ου ανθρώπ-ου	φίλ-οι άνθρωπ-οι	φίλ-ους ανθρώπ-ους	φίλ-ων ανθρώπ-ων
	Θ	(η) είσοδο-ς	είσοδο	εισόδ-ου	είσοδ-οι	εισόδ-ους	εισόδ-ων
ΔΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ
		Ενικός αριθμός			Πληθυντικός αριθμός
		ονομαστική	αιτιατική	γενική	ονομαστική	αιτιατική	γενική
ΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ	Α	κανόνας ταμίας εργάτης φοιτητής αποστολέας	κανόνα ταμία εργάτη φοιτητή αποστολέα	κανόνα ταμία εργάτη φοιτητή αποστολέα	κανόνες ταμίες εργάτες φοιτητές αποστολείς	κανόνες ταμίες εργάτες φοιτητές αποστολείς	κανόνων ταμιών εργατών φοιτητών αποστολέων
	Θ	σελίδα θάλασσα βρύση	σελίδα θάλασσα βρύση	σελίδας θάλασσας βρύσης	σελίδες θάλασσες βρύσες	σελίδες θάλασσες βρύσες	σελίδων θαλασσών βρυσών
	ΟΥ	πρόσωπο ξέφωτο ποσό ψωμί λάθος	πρόσωπο ξέφωτο ποσό ψωμί λάθος	πρόσωπου ξέφωτου ποσού ψωμιού λάθους	πρόσωπα ξέφωτα ποσά ψωμιά λάθη	πρόσωπα ξέφωτα ποσά ψωμιά λάθη	πρόσωπων ξέφωτων ποσών ψωμιών λαθών
ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ	Α	γαλατάς βαρκάρης παππούς καναπές	γαλατά βαρκάρη παππού καναπέ	γαλατά βαρκάρη παππού καναπέ	γαλατάδες βαρκάρηδες παππούδες καναπέδες	γαλατάδες βαρκάρηδες παππούδες καναπέδες	γαλατάδων βαρκάρηδων παππούδων καναπέδων
	Θ	μαμά αλεπού λέξη	μαμά αλεπού λέξη	μαμάς αλεπούς λέξης/εως	μαμάδες αλεπούδες λέξεις	μαμάδες αλεπούδες λέξεις	μαμάδων αλεπούδων λέξεων
	ΟΥ	σώμα κρέας καθήκον δέσιμο	σώμα κρέας καθήκον δέσιμο	σώματος κρέατος καθήκοντος δεσίματος	σώματα κρέατα καθήκοντα δεσίματα	σώματα κρέατα καθήκοντα δεσίματα	σωμάτων κρεάτων καθηκόντων δεσιμάτων

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΛΗΞΕΩΝ
ΤΡΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ
		Ενικός αριθμός			Πληθυντικός αριθμός
		ονομαστική	αιτιατική	γενική	ονομαστική	αιτιατική	γενική
ΙΣΟΣ	Α/Θ	-ς	-Ø	-ου	-οι	-ους	-ων
ΔΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ
		Ενικός αριθμός			Πληθυντικός αριθμός
		ονομαστική	αιτιατική	γενική	ονομαστική	αιτιατική	γενική
ΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ	Α	-ς	-Ø	-Ø	-ες -ές -είς	-ες -ές -είς	-ων -ών -έων
	Θ	-Ø	-Ø	-ς	-ες	-ες	-ων -ών
	ΟΥ	-Ø	-Ø	-ου -ού -ους	-α -ά -η	-α -ά -η	-ων ών
ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ	Α	-ς	-Ø	-Ø	-δες	-δες	-δων
	Θ	-Ø	-Ø	-ς -εως	-δες -εις	-δες -εις	-δων -εων
	ΟΥ	-Ø	-Ø	-τος	τα	τα	-των

Oι Holton κ.ά. (1999: 50 κ.εξ.), αντιθέτως, αν και ακολουθούν την κατηγοριοποίηση των ουσιαστικών σε ισοσύλλαβα και ανισοσύλλαβα, ως επιμέρους κριτήριο κατηγοριοποίησης θεωρούν τον τόνο και όχι τον αριθμό των συλλαβών των καταλήξεων και διακρίνουν τα ουσιαστικά σε οξύτονα, παροξύτονα και προπαροξύτονα. O συνοπτικός πίνακας των κυριότερων καταλήξεων που παραθέτουν είναι ο ακόλουθος:

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

		Αρσενικό								Κοινό
Εν.	Ονομ.	-ας	-ης	-ος	-έας	-ας	-ης	-ές	-ούς	-ής
	Αιτ.	-α	-η	-ο	-έα	-α	-η	-έ	-ού	-ή
	Γεν.	-α	-η	-ου	-έα	-α	-η	-έ	-ού	-ή/ούς
	Κλητ.	-α	-η	-ε	-έα	-α	-η	-έ	-ού	-ή
Πληθ.	Ονομ.	-ες	-ες	-οι	-είς	-άδες	-ηδες	-έδες	-ούδες	-είς
	Αιτ.	-ες	-ες	-ους	-είς	-άδες	-ηδες	-έδες	-ούδες	-είς
	Γεν.	-ων	-ών	-ων	-έων	-άδων	-ηδων	έδων	-ούδων	-ών
		Θηλυκό
Εν.	Ονομ.	-α	-η	-ος	-η	-ά	-ού	-ω
	Αιτ.	-α	-η	-ο	-η	-ά	-ού	-ω
	Γεν.	-ας	-ης	-ου	-ης/-εως	-άς	-ούς	-ως
Πληθ.	Ονομ.	-ες	-ες	-οι	-εις	-άδες	-ούδες	-
	Αιτ.	-ες	-ες	-ους	-εις	-άδες	-ούδες	-
	Γεν.	-ων	-ών	-ων	-έων	-άδων	-ούδων	-
		Ουδέτερο
Εν.	Ονομ.	-ο	-ί	-ι	-ος	-μα	-ίμο
	Αιτ.	-ο	-ί	-ι	-ος	-μα	-ίμο
	Γεν.	-ου	-ιού	-ιού	-ους	-ματος	-ίματος
Πληθ.	Ονομ.	-α	-ιά	-ια	-η	-ματα	-ίματα
	Αιτ.	-α	-ιά	-ια	-η	-ματα	-ίματα
	Γεν.	-ων	-ιών	-ιών	-ών	-μάτων	(-ιμάτων)

Από τις δύο περιγραφές, οικονομικότερη –και, άρα, προτιμότερη– είναι αυτή των Κλαίρη και Μπαμπινιώτη (1996), η οποία με τη διάκριση σε δικατάληκτα και τρικατάληκτα «αξιοποιεί» ένα βασικό στοιχείο της νεοελληνικής μορφολογίας του ονόματος, δηλ. τον συγκρητισμό (βλ. και Καβουκόπουλος 1996: 109-10).

2. Κλίση επιθέτων

Τα περισσότερα επίθετα (όχι όμως όλα) έχουν ξεχωριστούς τύπους για το αρσενικό, το θηλυκό και το ουδέτερο γένος (Holton κ.ά. 1999: 76). «Για τη μεγάλη πλειοψηφία των επιθέτων δεν χρειάζεται να τεθούν νέα κλιτικά υποδείγματα. Πρόκειται για τα επίθετα με τις καταλήξεις -ος, -η, -ο, -ος, -α, -ο, -ός, -ιά, -ό, -ης, -ια, -ικο και -άς, -ού, -άδικο (τύποι καλός, -ή, -ό, ωραίος, -α, -ο, γλυκός, -ιά, -ό, τεμπέλης, -α, -ικο, φαγάς, -ού, -άδικο). Για τα επίθετα σε -ης, ης, ες (διεθνής-ές), που έχουν ενιαίο αρσενικό και θηλυκό τύπο, και σε -ύς, -ιά, -ύ (βαθύς, -ιά, -ύ) πρέπει να τεθούν χωριστά κλιτικά υποδείγματα» (Καβουκόπουλος 1996: 116).

Αξίζει ωστόσο να σημειώσουμε μια διαφορετική χρήση του όρου «δικατάληκτος»: οι Holton κ.ά. (1999: 79) κάνουν λόγο για δικατάληκτα επίθετα, τα οποία ορίζουν ως «τα επίθετα τα οποία σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα δεν χρησιμοποιούν ξεχωριστούς τύπους για το θηλυκό γένος», π.χ. βόρειος (Βόρειος Ήπειρος), έγκυος (έγκυος γυναίκα), ειδοποιός (ειδοποιός διαφορά) κτλ. Το φαινόμενο αυτό θεωρείται «κατάλοιπο της χρήσης της καθαρεύουσας» (ό.π.). Επίσης δικατάληκτα θεωρούνται τα επίθετα -ης, -ες, εφόσον και αυτά τα επίθετα έχουν μόνο μια ομάδα τύπων για το αρσενικό και το θηλυκό (ό.π.: 83).

Τέλος, οι Holton κ.ά. (ό.π.: 87) θεωρούν ιδιαίτερη κατηγορία επιθέτων τις μετοχές της αρχαίας ελληνικής -ων, -ουσα, -ον, παρατηρώντας ότι «υπάρχουν πολύ λίγα επίθετα αυτού του είδους σε κοινή χρήση, παρόλο που τα επίθετα αυτά είναι πολύ χρήσιμα στην τεχνική και νομική γλώσσα (ειδικότερα στις περιπτώσεις μεταφράσεων)» (ό.π.).

Γ.2 Διδακτικές οδηγίες

Κύριος στόχος της διδασκαλίας θα είναι να ανιχνεύσουν οι μαθητές στα κείμενα (Βιβλίο του Μαθητή – Τετράδιο Εργασιών) τις διαφορετικές κλίσεις των ουσιαστικών και επιθέτων που συναντούν συχνότερα στον λόγο. Να αξιοποιηθούν ιδιαίτερα οι πίνακες από τη Γραμματική Νέας Ελληνικής των Χ. Κλαίρη και Γ. Μπαμπινιώτη (1996) που υπάρχουν στο Βιβλίο του Εκπαιδευτικού. Ιδιαίτερες κατηγορίες ουσιαστικών και επιθέτων (π.χ. ανώμαλα επίθετα) θα διδαχτούν με αναφορές στη Σχολική Γραμματική.

Δ. ΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΣΥΝΘΕΣΗ

Δ.1 Θεωρητικό μέρος

Η παραγωγή και η σύνθεση αποτελούν τους βασικούς μηχανισμούς εμπλουτισμού του λεξιλογίου μιας γλώσσας. Γενικά συνδέονται με την παραγωγική μορφολογία, η οποία ορίζεται ως «ο σχηματισμός νέων λέξεων με διάφορες μορφολογικές διαδικασίες» (Holton κ.ά. 1999: 178).

Τα ονόματα και τα ρήματα διακρίνονται σε απλά, όταν σχηματίζονται από το θέμα και την κατάληξη (πόρτα, βουνό), και σε μη απλά, όταν είναι προϊόντα παραγωγής (πορτ-ιέρης) ή σύνθεσης (παγό-βουνο) (Κλαίρης και Μπαμπινιώτης 1996: 74). Oι παράγωγες λέξεις σχηματίζονται με την προσθήκη στοιχείων στο τέλος μιας λέξης, ενώ οι σύνθετες λέξεις σχηματίζονται από τον συνδυασμό των θεμάτων δύο ή και περισσότερων λέξεων (Μ. Τριανταφυλλίδης, Νεοελληνική Γραμματική, σ. 107).

Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1996) θέτει το ερώτημα της αναγνώρισης μιας παράγωγης λέξης και σημειώνει πως η απάντηση δεν είναι απλή, γιατί «δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των γλωσσολόγων ως προς το ποια είναι η αποτελεσματικότερη θεωρία ανάλυσης των μη απλών λεξικών μονάδων κι από την άλλη μεριά δεν υπάρχει ομοφωνία ανάμεσα στους φυσικούς ομιλητές, των οποίων η λεξιλογική ικανότητα ποικίλλει, όπως φαίνεται, περισσότερο από όσο η γραμματική ικανότητα.

Έτσι για πολλούς το καταλαβαίν(ω) είναι απλή λεξική μονάδα, ενώ για άλλους μη απλή: κατά- λαβ -αίν(ω). Για τη Νεοελληνική Γραμματική της Δημοτικής (Τριανταφυλλίδης 1988) η διαπλοκή πρόθημα + λεξικό μόρφημα δημιουργεί σύνθετο, ενώ για άλλους ερευνητές δημιουργεί παράγωγο. Ή ακόμα το στοιχείο μεγαλο- στο μεγαλοεπιχειρηματίας θεωρείται συνθετικό, ενώ για το Mackridge (σελ. 444) πρόθημα» (ό.π.: 131-2).

Σε αυτή την παρουσίαση ακολουθούμε τις περιγραφές της Γραμματικής Τριανταφυλλίδη, ενώ παραθέτουμε επίσης τις νεότερες απόψεις των Holton κ.ά. (1999) και των Κλαίρη και Μπαμπινιώτη (1996, 1999).

Αναλυτικότερα για τις διαδικασίες παραγωγής ρημάτων, ουσιαστικών και επιθέτων, βλ. ενότητες 5, 6 και 7 αντίστοιχα.

1. Εισαγωγή στην παραγωγή

«Η λέξη που γίνεται από την άλλη λέξη άμα προσθέσωμε στο θέμα της μια κατάληξη λέγεται παράγωγη [...]. Η λέξη που από αυτή γεννήθηκε η παράγωγη λέξη είναι ως προς αυτή πρωτότυπη λέξη. [...] Μια κατάληξη που με την προσθήκη της σχηματίζομε παράγωγες λέξεις λέγεται παραγωγική κατάληξη» (Γραμματική Τριανταφυλλίδη, σ. 107).

Ως συνηθέστερος τρόπος παραγωγής ονομάτων και ρημάτων θεωρείται από τους Kλαίρη και Μπαμπινιώτη (1999: 324) η προσφυματική παραγωγή, κατά την οποία προστίθενται στο θέμα (του ονόματος ή του ρήματος) τα παραγωγικά στοιχεία, τα οποία ονομάζονται προσφύματα.

Τα προσφύματα διακρίνονται σε προθήματα (1), αυτά δηλαδή που βρίσκονται αριστερά από το θέμα, και σε επιθήματα (2), αυτά που βρίσκονται δεξιά από το θέμα της λέξης.

(1) συνάδελφος, αντικαπνιστής, ημιδιατροφή, γεωγραφία, αναλαμβάνω, υπερβάλλω, παρατρώω, ξεσκεπάζω

(2) εστιάτορας, διευθυντής-τρια, προσπάθεια, κοκκινίζω, αναγκάζω, δυναμώνω, παχαίνω.

Τα προσφύματα, κατά κανόνα, δεν απαντούν μόνα τους στον λόγο, αν και στα ελληνικά υπάρχουν κάποιες προθέσεις οι οποίες λειτουργούν ως προθήματα, π.χ.: μετά (μετασχηματισμός, μεταμοντέρνος), κατά (κατακόκκινος, κατενθουσιάζω) κ.ά.

Όσο για τα επιθήματα, «η ελληνική διαθέτει μια τεράστια ποικιλία μορφολογικών στοιχείων που προστίθενται στο θέμα μιας λέξης για να τροποποιηθεί η σημασία της ή να σχηματιστούν παράγωγα» (Holton κ.ά. 1999: 178). Από τις συνηθέστερες παραγωγικές καταλήξεις θεωρούνται τα υποκοριστικά (3) και τα μεγεθυντικά (4).

(3) Γιαννάκης, πατερούλης, μπιρίτσα, αδελφούλα, προσωπάκι κτλ.

(4) κεφάλα, κορμάρα, δουλευταράς, παίδαρος, φωνακλάς κτλ.

Oι Holton κ.ά. (1999) ως συχνόχρηστα αναφέρουν στη συνέχεια ορισμένα επιθήματα που χρησιμοποιούνται για το σχηματισμό επιθέτων (5), καθώς και για το σχηματισμό ουσιαστικών (6) (αναλυτικά για την παραγωγή ουσιαστικών και επιθέτων, βλ. ενότητες 6 και 7 αντίστοιχα).

(5) σιδερένιος, μεθοδικός, φαγώσιμος, αδειούχος, εξεταστέος, γραπτός, κιτρινωπός κτλ.

(6) διάβασμα, είσπραξη, αναπτήρας, επενδυτής, ικανότητα κτλ.

2. Εισαγωγή στη σύνθεση

«Η ελληνική διαθέτει ένα μεγάλο αριθμό συνθέτων, τα οποία σχηματίζονται από τα θέματα δύο ή περισσότερων ξεχωριστών λέξεων» (Holton κ.ά. 1999: 184). Έτσι, για παράδειγμα, σύνθετες θεωρούνται οι λέξεις των οποίων το πρώτο συνθετικό σχετίζεται με κάποιο επίρρημα, π.χ. κακοβλέπω, ή με κάποιο επίθετο, π.χ. πρωτομιλώ, κακόκεφος, νεόπλουτος, νεοκλασικός κ.ά.

Σύνθετες είναι και οι λέξεις που παράγονται από δύο ουσιαστικά (φόρος + διαφυγή= φοροδιαφυγή), από ουσιαστικό και ρήμα (βίος + γράφω= βιογραφία), από επίθετο και ουσιαστικό (κύριος + λέξη = κυριολεξία) κτλ. Oι Holton κ.ά. (1999: 185) παρατηρούν ότι «τα δύο μέλη της σύνθετης λέξης συνδέονται χαρακτηριστικά με το φωνέην -ο-».

Σύνθετα παράγονται και με α´ συνθετικό ένα αχώριστο μόριο. «Αχώριστα μόρια ονομάζονται μερικές λέξεις με σημασία επιρρηματική, που δεν λέγονται μόνες τους, παρά συνηθίζονται μόνο στη σύνθεση σαν πρώτα συνθετικά» (Γραμματική Τριανταφυλλίδη, σ. 142). Βλ. στη Σχολική Γραμματική τον κατάλογο των αχώριστων μορίων.

Δ.2 Διδακτικές οδηγίες

Στην ενότητα αυτή, μέσα από τις εργασίες-ασκήσεις προσέγγισης του λεξιλογίου των κειμένων, θα επιχειρηθεί μια πρώτη κατανόηση από τους μαθητές του τρόπου σχηματισμού λέξεων μέσα από την παραγωγή και τη σύνθεση. Αναλυτικότερα, οι μηχανισμοί παραγωγής και σύνθεσης θα μελετηθούν σε επόμενες ενότητες της Α´ και Β´ τάξης του Γυμνασίου. Η χρήση των όρων «προθήματα» και «επιθήματα» δεν έχουν ως στόχο τη χρήση τους από τους μαθητές, αλλά την εξοικείωση των εκπαιδευτικών με σύγχρονους όρους της γλωσσολογίας.

Ε. ΕΞΩΓΛΩΣΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΣΥΝΟΔΕΥΟΥΝ ΤΟΝ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟ ΛΟΓΟ

Ε.1 Θεωρητικό μέρος

Στη 2η ενότητα έχουν συζητηθεί αναλυτικά τα είδη του προφορικού λόγου, καθώς και οι διαφορές προφορικού-γραπτού λόγου. Σε αυτή την ενότητα θα ασκηθούν οι μαθητές να εντοπίζουν στοιχεία που συνοδεύουν τον προφορικό λόγο ενός ομιλητή, τα λεγόμενα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία.

«Στην πιο γενική του έννοια, ο όρος εξωγλωσσικός αναφέρεται σε καθετί που υπάρχει στον κόσμο (εκτός από τη γλώσσα) σε σχέση με το οποίο χρησιμοποιείται η γλώσσα – η “εξωγλωσσική κατάσταση”. O όρος εξωγλωσσικά στοιχεία χρησιμοποιείται γενικά, για κάθε είδους χαρακτηριστικά αυτών των καταστάσεων, αλλά και ειδικά, για τα χαρακτηριστικά της επικοινωνίας που δεν μπορούν να αναλυθούν απευθείας με γλωσσικούς όρους, π.χ. χειρονομίες, τόνος της φωνής. Kάποιοι γλωσσολόγοι αναφέρονται στην πρώτη κατηγορία χαρακτηριστικών ως μεταγλωσσικά. Άλλοι αναφέρονται στη δεύτερη κατηγορία ως παραγλωσσικά» (Crystal 2003 5 : 131).

E.2 Διδακτικές οδηγίες

Με αφορμή το κείμενο 12 (Βιβλίο του Μαθητή) και το κόμικς (κείμενο 10 στο Tετράδιο Εργασιών), οι μαθητές θα μάθουν να αναγνωρίζουν κυρίως τα στοιχεία που συνοδεύουν τον προφορικό λόγο. Στη συνέχεια μπορεί να δοθούν ανάλογες εργασίες για μορφές προφορικού λόγου στο σχολείο, στην τηλεόραση ή αλλού.

ΣΤ. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

Oι μαθητές θα συνεργαστούν στη συλλογή λεξιλογίου από τα κείμενα και στην κατάταξή του σε γραμματικές κατηγορίες με τη βοήθεια του λεξικού. Το λεξιλόγιο αυτό θα αξιοποιηθεί στην παραγωγή λόγου που ακολουθεί.

Ζ. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΛΟΓΟΥ

Το ουσιαστικό και το επίθετο στην περιγραφή

Στην 4^η ενότητα δεν υπήρξε η δυνατότητα, λόγω του περιορισμού των σελίδων, να γίνει εκτενής αναφορά στη σημασία του ουσιαστικού και του επιθέτου για τη σύνταξη περιγραφικών κειμένων. Κι αυτό, γιατί η σχετική θεωρία υπάρχει στην 3^η ενότητα (Βιβλίο του Εκπαιδευτικού), ενώ προβλέπεται αναλυτική παρουσίαση του ίδιου θέματος στην 7^η ενότητα του βιβλίου. Παρ’ όλα αυτά, ο εκπαιδευτικός κατά τη διδασκαλία μπορεί να επισημάνει τη σημασία του ουσιαστικού και του επιθέτου στον περιγραφικό λόγο (ενδεικτικά αναφέρουμε το κείμενο 2), καθώς και να τονίσει στην αντίστοιχη παραγωγή λόγου την ανάγκη να αξιοποιήσουν οι μαθητές το επίθετο και το ουσιαστικό στα δικά τους περιγραφικά κείμενα.

Να δοθεί ιδιαίτερο βάρος στην παραγωγή προφορικού λόγου στην τάξη και να ζητηθεί η παραγωγή ενός περιγραφικού κειμένου με βάση όσα διδάχθηκαν ήδη οι μαθητές στην 3^η ενότητα.

Διαθεματική εργασία

Με τη δραστηριότητα αυτή επιδιώκεται η ευαισθητοποίηση των μαθητών σε θέματα υγείας και διατροφής που επιχειρήθηκε σ’ όλη την 4^η ενότητα, για να καταλήξει στη σύνταξη του προσωπικού διαιτολογίου κάθε μαθητή με τη συνεργασία τόσο του φιλολόγου όσο και εκπαιδευτικών άλλων ειδικοτήτων (του καθηγητή Φυσικής Αγωγής για να προστεθούν στο πρόγραμμα οι κατάλληλες σωματικές ασκήσεις, του καθηγητή Xημείας για έλεγχο της ποιότητας των τροφίμων και του καθηγητή Πληροφορικής για την ηλεκτρονική διαμόρφωση της όλης εργασίας).

Η ενότητα στο σχολικό βιβλίο
Μαθητές και διατροφή: Μικρά «μυστικά» που βοηθούν τους γονείς
«Κάπνισμα - Οινόπνευμα» [πηγή: Οικιακή Οικονομία Α΄ Γυμνασίου]
Να καπνίζεις ή να μην καπνίζεις; (βίντεο, 15:15min) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]
«Οι εξετάσεις...παχαίνουν Διατροφικές συμβουλές για τους μαθητές» [πηγή: εφημ. Αγγελιοφόρος]
Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας
Ενημερωτικός δικτυακός τόπος για υγεία, διατροφή
Ινστιτούτο Καταναλωτών
Διατροφή» [πηγή: Οικιακή Οικονομία Α΄ Γυμνασίου]
Διατροφή και διαιτολογία» [πηγή: Οικιακή Οικονομία Β΄ Γυμνασίου]
Οι σαμποτέρ του ανθρώπινου σώματος (βίντεο, 12:36min) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]
Tεχνητές γεύσεις στο τραπέζι μας
Με υψηλή χοληστερίνη ένα στα τρία παιδιά
Διατροφή, φύλλο εργασίας για παιδιά που έχουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα ( ασκήσεις κατανόησης και γραμματικής) © Μαρία Γρηγορίου

Kείμενο 1 [Eίμαστε ό,τι τρώμε]

Το ένα στα δέκα Ελληνόπουλα είναι παχύσαρκο! Το ένα στα δύο δεν συνηθίζει να τρώει πρωινό και όλα σχεδόν έμαθαν να τρώνε σαν τα Αμερικανάκια. Και όλα αυτά όταν στη νότια Ασία το 50% των παιδιών υποσιτίζονται! Ας δούμε λοιπόν πόσο κακό κάνουμε στον εαυτό μας και ας πάρουμε την απόφαση να αλλάξουμε τις κακές μας συνήθειες… έτσι… σαν δώρο στον εαυτό μας.

Όπως λοιπόν δείχνουν οι έρευνες, ένα στα τρία Ελληνόπουλα τρώει τουλάχιστον μια δυο φορές την εβδομάδα σε φαστφούντ, κυρίως τα αγόρια, και το 20% από αυτά τα παιδιά πηγαίνουν στα φαστφουντάδικα μαζί με τους γονείς τους. Αυτό σημαίνει ότι πολλοί γονείς δεν διαφωνούν και ίσως μάλιστα να προτρέπουν τα παιδιά τους στο εύκολο και γρήγορο φαγητό.

Το 56% των μαθητών τρώει τουλάχιστον μία φορά την ημέρα τσιπς, κρουασάν και άλλα παρόμοια τρόφιμα. Όμως το χειρότερο από όλα είναι ότι τα παιδιά στην Ελλάδα δεν συνηθίζουν να τρώνε πρωινό. Σύμφωνα πάντα με τις έρευνες, η έλλειψη πρωινού από το διαιτολόγιο κάθε παιδιού έχει ως αποτέλεσμα περισσότερη κατανάλωση των τροφών των φαστφούντ! Και να σκεφτεί κανείς ότι η σωστή διατροφή στην εφηβική ηλικία βοηθάει στην ομαλή, σωματική και ψυχολογική ανάπτυξη των ανθρώπων. Στην ηλικία αυτή μπαίνουν οι βάσεις για τη μελλοντική μας υγεία. Εδώ, λοιπόν, πρέπει να συμφωνήσουμε με την παρακάτω παροιμία:

«Το πρωινό να το τρως μόνος σου, το μεσημεριανό να το μοιράζεσαι με τους φίλους σου και το βραδινό να το χαρίζεις στον εχθρό σου!!»

Σίγουρα δεν φταίμε μόνο εμείς!

Υπάρχει μια τόσο μεγάλη ποικιλία νέων αγαθών που ίσως και άθελά μας ωθούμαστε στο να τα δοκιμάσουμε! Κι όμως, όλοι μπορούμε να βελτιώσουμε τις διατροφικές μας συνήθειες προσέχοντας τι τρώμε, πόσο αθλούμαστε και φυσικά κρατώντας κάποιο μέτρο στο γρήγορο φαγητό. Αν όλοι οι άνθρωποι εφάρμοζαν κατά λέξη τους κανόνες καλής διατροφής, σίγουρα θα μειωνόταν ο μέσος όρος των καρδιοπαθειών, της παχυσαρκίας και γενικά των προβλημάτων υγείας.

Τι λέτε; Κάνουμε μια προσπάθεια;

Νικολέτα Αγγελίδου, μαθήτρια B' τάξης 6^ου Γυμνασίου Σερρών

Είμαστε ό,τι τρώμε

Eρωτήσεις κατανόησης

1 Πώς τρέφονται τα Ελληνόπουλα σήμερα, σύμφωνα με το κείμενο;

2 Τι μπορεί να μας προσφέρει μια σωστή και ισορροπημένη διατροφή;

Kείμενο 2 [Παρατηρώντας τα γλυκά…]

Στα παιδικά μου χρόνια όλες οι επισκέψεις –συγγενών και φίλων– συνοδεύονταν απαραιτήτως από κάποιο γλυκό δώρημα*.

Μεγάλα και μικρά κουτιά σε χρώμα ροζ ή φιστικί, με λευκές κορδέλες και ασύμμετρους φιόγκους, μικρά τσίγκινα ταψιά, γυάλινα βάζα και δοχεία.

Απογεύματα της Κυριακής με ζαχαρώδη φιλέματα, πάστες διάφορες –κυρίως νουγκατίνες–, στρογγυλά και τετράγωνα σοκολατάκια, αμυγδαλωτά, πολύχρωμα πτιφούρ, αλλά και σαραγλί, μικρά κουρκουμπίνια, σοροπιαστό κανταΐφι, πάλλευκους κουραμπιέδες.

Κουβεντούλες τρυφερές και σκληρές αντιδικίες μέσα στη θαλπωρή της ζάχαρης, λόγια κάποτε πικρά με τη γλύκα στο στόμα, ονειροπολήσεις και αδιαμόρφωτα σχέδια γύρω από την οικειότητα της σαντιγί – μεγαλώσαμε, χωρίσαμε και τους πιο πολλούς δεν τους ξαναείδα.

Όμως, ακόμα, όταν μπαίνω σε ζαχαροπλαστείο για συνηθισμένες αγορές, περιμένοντας τη σειρά μου, περιεργάζομαι την παράταξη των γλυκισμάτων.

Και τότε, παρατηρώντας τα αρμονικά και με ακρίβεια τεμαχισμένα γλυκά ταψιού και τις μηλόπιτες, έχω την εντύπωση πως βλέπω εν σειρά τα κομμάτια από τα περασμένα μου χρόνια, ενώ οι μισές φέτες του πορτοκαλιού μες στο σιρόπι επαναφέρουν κάτι από τον ήλιο που έδυε εκείνα τα κυριακάτικα απογεύματα.

Τέλος, οι μικροί αφράτοι μπεζέδες, που τρίβονται αμέσως στο στόμα και λιώνουν, κρατάνε πάνω στην επιφάνειά τους τις μορφές κάποιων προσώπων, χωρίς όνομα, χωρίς ηλικία, αλλά μόνο με την ελαφρά θαμπή γεύση της μνήμης.

δώρημα: οτιδήποτε κάνουμε δώρο, χαρίζουμε σε κάποιον.

Γιάννης Ευσταθιάδης, Με γεμάτο στόμα, εκδ. Ύψιλον, 2002

Eρωτήσεις κατανόησης

1 Τι θυμίζουν στον συγγραφέα τα γλυκά που του έφερναν ως δώρο στα παιδικά του χρόνια;

2 Όταν ο συγγραφέας μπαίνει σε ζαχαροπλαστείο και περιεργάζεται τα γλυκά, τι φέρνει στον νου του;

Kείμενο 3 Η μεσογειακή διατροφή

Στην παραδοσιακή ελληνική διατροφή γεύματα όπως οι σούπες και οι σαλάτες περιλαμβάνουν μεγάλες ποσότητες ψωμιού ολικής αλέσεως, ελαιόλαδου, όσπριων και λαχανικών. Η πρόσληψη γάλακτος είναι μέτρια, αλλά η κατανάλωση τυριού και σε μικρότερο βαθμό γιαουρτιού είναι υψηλή. Η φέτα προστίθεται συνήθως στις περισσότερες από τις σαλάτες και τα μαγειρεμένα λαχανικά. Η κατανάλωση κρέατος είναι λίγες φορές τον μήνα. Η κατανάλωση ψαριών είναι συνάρτηση της απόστασης από τη θάλασσα. Το κρασί καταναλώνεται σε μετρημένες ποσότητες από τους ενήλικες και σχεδόν πάντοτε κατά τη διάρκεια των γευμάτων.

Πρόσφατα το Υπουργείο Υγείας συνέταξε διατροφικές οδηγίες για τους ενήλικες Έλληνες. Οι οδηγίες αυτές αποσκοπούν στο να παρουσιαστεί ένα διατροφικό πρότυπο, το οποίο δρα ευεργετικά στην υγεία των ατόμων και βασίζεται στην ελληνική παραδοσιακή διατροφή.

Πολύ συχνά οι διατροφικές οδηγίες απεικονίζονται με τη μορφή τριγώνου ή πυραμίδας, η βάση της οποίας αναφέρεται σε τρόφιμα που θα πρέπει να καταναλώνονται πολύ συχνά και η κορυφή σε τρόφιμα που θα πρέπει να καταναλώνονται σπάνια, με τα υπόλοιπα τρόφιμα να καταλαμβάνουν τις ενδιάμεσες θέσεις. Στη διατροφική πυραμίδα του Υπουργείου Υγείας, η έμφαση δίνεται στη συχνότητα κατανάλωσης των τροφίμων και όχι σε ακριβείς ποσότητες, οι οποίες εξαρτώνται από το φύλο, την ηλικία, τη σωματική διάπλαση και τη φυσική δραστηριότητα των ατόμων (βλ. σχήμα).

Διαγραμματική απεικόνιση των διατροφικών συστάσεων σε επίπεδο τροφίμων

Η πυραμίδα της μεσογειακής διατροφής απεικονίζει τις συστάσεις / παρέχει μία διαγραμματική απεικόνιση των συστάσεων για την κατανάλωση των διάφορων ομάδων τροφίμων και για τη φυσική δραστηριότητα. Αξίζει, όμως, να επισημανθούν και τα παρακάτω πρόσθετα στοιχεία:

Μην ξεπερνάτε το επιθυμητό βάρος για το ύψος σας.

•Τρώτε αργά, κατά προτίμηση σε συγκεκριμένες ώρες της ημέρας, χωρίς άγχος και με τη συντροφιά προσφιλών προσώπων.

• Προτιμάτε φρούτα ή ξηρούς καρπούς και όχι γλυκίσματα στα ενδιάμεσα μικρογεύματα.

• Προτιμάτε ψωμί ή ζυμαρικά ολικής αλέσεως.

• Προτιμάτε το νερό και όχι τα αναψυκτικά.

• Τα υγιή άτομα (πλην των εγκύων) δεν χρειάζονται διατροφικά συμπληρώματα (βιταμίνες, ιχνοστοιχεία κ.λπ.), όταν ακολουθούν μια ισορροπημένη διατροφή.

• Τα υποθερμιδικά (light) τρόφιμα δεν αποτελούν υποκατάστατο της φυσικής άσκησης για τον έλεγχο της παχυσαρκίας. Επιπλέον, η κατανάλωσή τους σε μεγάλες ποσότητες έχει αποδειχθεί ότι οδηγεί σε αύξηση του σωματικού βάρους.

• Η υποδειγματική διατροφή αποτελεί τον τελικό στόχο, αλλά η υιοθέτησή της σε καθημερινή βάση μπορεί να γίνει προοδευτικά.

Αντωνία Tριχοπούλου, στο Ανιχνεύοντας το Σήμερα, προετοιμάζουμε το Αύριο,

Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα 2001

Eρωτήσεις κατανόησης

1 Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της παραδοσιακής ελληνικής διατροφής;

2 Παρατηρώντας την πυραμίδα της διατροφής, προσέξτε ποιες τροφές πρέπει να καταναλώνονται συχνά και ποιες σε αραιά διαστήματα. • Eσείς ακολουθείτε αυτές τις οδηγίες στη διατροφή σας;

B ONOMATIKH ΦPAΣH – EΠIΘETIKOΣ ΠPOΣΔIOPIΣMOΣ

Ασκήσεις

B1 Τι είναι η ονοματική φράση και ποια η λειτουργία της στην πρόταση;

Aκούω και μιλώ

Ένας συμμαθητής σας διαβάζει σκόρπιες φράσεις από τα εισαγωγικά κείμενα.

1. Ταιριάξτε τις φράσεις των δύο στηλών για να ενώσετε τις προτάσεις.

Μετακίνησε τις φράσεις με τα μαύρα γράμματα στο άσπρο πλαίσιο στην ανάλογη σειρά.

ΣTHΛH A	ΣTHΛH B
1. Tα παιδιά	συνέταξε διατροφικές οδηγίες (κείμ. 3)
2. Oι βάσεις για τη μελλοντική μας υγεία	δεν συνηθίζουν να τρώνε πρωινό (κείμ. 1)
3. Tα υγιή άτομα	μπαίνουν στην ηλικία αυτή (κείμ. 1)
4. Tο Yπουργείο Yγείας	δεν χρειάζονται διατροφικά συμπληρώματα (κείμ. 3).
1. Tα παιδιά 2. Oι βάσεις για τη μελλοντική μας υγεία 3. Tα υγιή άτομα 4. Tο Yπουργείο Yγείας

2. Tι κοινό έχουν οι φράσεις της στήλης A; • Ποιο μέρος του λόγου βλέπετε να έχει κυρίαρχη θέση στις φράσεις της στήλης A και ποιο στις φράσεις στη στήλη B;

3. Συνεχίστε μιλώντας για τη διατροφή σας: Bρείτε μια ανάλογη φράση με αυτές της στήλης A και ζητήστε από έναν συμμαθητή σας να τη συμπληρώσει με μια ανάλογη φράση με αυτές της στήλης B.

Oι πρώτες μου γνώσεις για τα μέρη της πρότασης

Ας θυμηθούμε ορισμένα πράγματα που ήδη έχουμε μάθει στις τελευταίες τάξεις του Δημοτικού σχολείου:

◗ Σε κάθε κείμενο, άρα και σε αυτά που διαβάσαμε προηγουμένως, κύριο συστατικό-βασική μονάδα αποτελεί η πρόταση.

◗ Kάθε πρόταση αποτελείται από δύο βασικά μέρη. Στο ένα μέρος κεντρική λέξη είναι το ουσιαστικό, ενώ στο άλλο μέρος το ρήμα. Το ένα μέρος, λοιπόν, θα το αναφέρουμε από εδώ κι εμπρός ως ονοματική φράση, ενώ το άλλο ως ρηματική φράση.

Διαβάζω και γράφω

1. Χωρίστε τις προτάσεις που ακολουθούν στις ονοματικές και τις ρηματικές τους φράσεις (OΦ, PΦ), όπως στο παράδειγμα:

Tο ένα στα δέκα Ελληνόπουλα	είναι παχύσαρκο
OΦ	ΡΦ

«Oι μισές φέτες του πορτοκαλιού μες στο σιρόπι επαναφέρουν κάτι από τον ήλιο». (κείμ. 2)

«Oι οδηγίες αυτές αποσκοπούν στο να παρουσιαστεί ένα διατροφικό πρότυπο». (κείμ. 3)

«Tο 56% των μαθητών τρώει τουλάχιστον μία φορά την ημέρα τσιπς». (κείμ. 1)

«Oι μικροί αφράτοι μπεζέδες, που τρίβονται αμέσως στο στόμα και λιώνουν, κρατάνε πάνω στην επιφάνειά τους τις μορφές κάποιων προσώπων». (κείμ. 2)

Tι παρατηρείτε για τις OΦ που ξεχωρίσατε; • Mπορείτε να βρείτε την κεντρική λέξη (ουσιαστικό) της καθεμιάς από αυτές;

Διαπιστώνω ότι:

◗ H ονοματική φράση μπορεί να έχει απλή μορφή (π.χ. άρθρο + ουσιαστικό → τα παιδιά) ή διευρυμένη μορφή (π.χ. άρθρο + επίθετο + ουσιαστικό → τα υγιή άτομα).

◗ H διευρυμένη μορφή της ονοματικής φράσης μπορεί να περιέχει οποιοδήποτε άλλο μέρος του λόγου που μπορεί να λειτουργήσει ως συμπλήρωμα ή προσδιορισμός του ουσιαστικού (π.χ. αριθμητικό, επίθετο ή και ολόκληρη ονοματική πρόταση).

ΠAPAΔEIΓMA: Οι μικροί αφράτοι μπεζέδες, που τρίβονται αμέσως στο στόμα και λιώνουν

Aκούω και μιλώ

Παρατηρήστε τις ρηματικές φράσεις που ξεχωρίσατε προηγουμένως, καθώς και εκείνες της στήλης B στην άσκηση 1. • Tι μπορείτε να πείτε για τα συστατικά στοιχεία μιας PΦ; • Aπό ποιες άλλες φράσεις μπορεί να αποτελείται;

Διαπιστώνω ότι:

◗ H ρηματική φράση είναι ο συνδυασμός του ρήματος με τα συμπληρώματα και τους προσδιορισμούς του.

◗ Mια ονοματική φράση μπορεί να είναι μέρος μιας ρηματικής φράσης:


Το Υπουργείο Υγείας	συνέταξε	διατροφικές οδηγίες
OΦ		OΦ
	PΦ

Διαβάζω και γράφω

1. Βρείτε τις ονοματικές φράσεις που υπάρχουν μέσα στις ρηματικές φράσεις των παρακάτω προτάσεων:

– Tα παιδιά τρώνε τσιπς.

– Oι άνθρωποι δεν εφαρμόζουν τους κανόνες καλής διατροφής.

– Oι επισκέπτες έφερναν πάντα κάποιο γλυκό δώρημα.

– H υποδειγματική διατροφή αποτελεί τον τελικό στόχο.

2. Χωρισμένοι σε ομάδες των δύο ατόμων εντοπίστε στα εισαγωγικά κείμενα έξι προτάσεις στις οποίες να διακρίνετε την ονοματική φράση από τη ρηματική φράση. • Προσέξτε, ώστε να επιλέξετε τρεις προτάσεις στις οποίες η ονοματική φράση να έχει απλή μορφή και τρεις με διευρυμένη μορφή.

Aκούω και μιλώ

Aπό τις ονοματικές φράσεις της άσκησης 1 (Διαβάζω και γράφω) στην προηγούμενη σελίδα, ποιες απαντούν στην ερώτηση ποιος; • Ποιες απαντούν στην ερώτηση ποιον ή τι; • Υποθέστε ότι σας κάνουν αυτές τις ερωτήσεις και πρέπει να απαντήσετε.

Mαθαίνω ότι:

◗ H ονοματική φράση έχει πολλές λειτουργίες στις προτάσεις.

Συγκεκριμένα λειτουργεί ως:

• Yποκείμενο του ρήματος, δηλαδή μία λέξη ή φράση που δηλώνει ποιος ενεργεί (όπως εδώ οι γονείς) ή δέχεται μια ενέργεια ή βρίσκεται σε μια κατάσταση:

Πολλοί γονείς δεν διαφωνούν. (κείμ. 1)

• Κατηγορούμενο (του υποκειμένου):

Το 1 στα 10 Ελληνόπουλα είναι παχύσαρκο παιδί. (κείμ. 1)

• Αντικείμενο, δηλαδή το πρόσωπο ή το πράγμα στο οποίο μεταφέρεται η ενέργεια του υποκειμένου ενός ρήματος:

Το Υπουργείο Παιδείας συνέταξε διατροφικές οδηγίες. (κείμ. 3)

• Συμπλήρωμα μιας πρόθεσης:

Λόγια κάποτε πικρά με τη γλύκα στο στόμα. (κείμ. 2)

• Συμπλήρωμα ενός ουσιαστικού (= άλλης ονοματικής φράσης) σε πτώση γενική:

Περιεργάζομαι την παράταξη των γλυκισμάτων. (κείμ. 2)

B2 Επιθετικός προσδιορισμός

Aκούω και μιλώ

Στον πίνακα της τάξης γράψαμε ορισμένες ονοματικές φράσεις που εντοπίσαμε στα εισαγωγικά κείμενα 1, 2, 3. • Κρύψτε τη στήλη με τα επίθετα και δείτε μόνο τα ουσιαστικά. • Στη συνέχεια αποκαλύψτε ένα ένα τα επίθετα. • Ποια ιδιότητα δίνει κάθε επίθετο στο κάθε ουσιαστικό;

OΝOΜΑΤΙΚEΣ ΦPAΣEIΣ (OΦ)
Κείμενο	Επίθετα	Oυσιαστικά
1	(τις) κακές	συνήθειες
	(της) καλής	διατροφής
	(η) μεγάλη	ποικιλία
	(των) νέων	αγαθών
2	(τα) μεγάλα και μικρά	κουτιά
2	(τις) λευκές	κορδέλες
3	(η) υψηλή	κατανάλωση
3	(οι) διατροφικές	οδηγίες

2. Μελετήστε πιο προσεκτικά τα επίθετα που προσδιορίζουν τα συγκεκριμένα ουσιαστικά. • Είναι διαφορετικού ή ίδιου γένους; • Μήπως διαφέρουν στην πτώση ή στον αριθμό;

3. Περιγράψτε τι φάγατε σήμερα στο πρωινό σας, χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα επίθετα που να αποδίδουν τις ιδιότητες των τροφίμων που καταναλώσατε.

Kείμενο 4 [H ταινία Πολίτικη κουζίνα]

Η υπόθεση της ταινίας έχει ως κέντρο τη ζωή του Φάνη Ιακωβίδη. Από τα παιδικά χρόνια στην εφηβεία και από εκεί στη γοητευτική ηλικία του σαραντάρη καθηγητή Aστροφυσικής, του οποίου οι δύο παιδικοί έρωτες δεν έσβησαν ποτέ: Ο πρώτος, η ξεχωριστή προσωπικότητα του παππού του, που με τις μαγικές ιστορίες για μπαχάρια και αστέρια τον έδεσε για πάντα με την τέχνη της μαγειρικής. Ο δεύτερος, η παιδική του φίλη Σαϊμέ, που τον σαγήνευε με τους ανατολίτικους σκοπούς που του χόρευε.

Ενημερωτικό φυλλάδιο της εταιρείας διανομής κινηματογραφικών ταινιών Village films

Πολίτικη κουζίνα

Ο Ρατατούης

Εικόνα Kείμενο 5 [Ένα «νόστιμο» καλτσόνε]

eik

Nίκος Mαρουλάκης, περ. «Eρευνητές» εφημ. H ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 2004

Διαβάζω και γράφω

1. Στα κείμενα 4 και 5 υπογραμμίστε τα επίθετα μαζί με τα ουσιαστικά που προσδιορίζουν. • Προσέξτε ώστε να υπάρχει συμφωνία ουσιαστικού-επιθέτου στο γένος, τον αριθμό και την πτώση. • Μεταφέρετε τα επίθετα και τα ουσιαστικά που προσδιορίζουν στον πίνακα που ακολουθεί.

Γράψε τις απαντήσεις σου στις παρακάτω γκρι γραμμές. Για γρήγορη μετακίνηση πάτα το πλήκτρο tab ⭾ και για επιστροφή τα πλήκτρα shift+tab ⭾

Κείμενο	Επίθετο ως επιθετικός προσδιορισμός	Ουσιαστικό που προσδιορίζει
4	τα παιδικά (συνεχίστε)	χρόνια
5	ιταλικό (συνεχίστε)	γλέντι

Μαθαίνω ότι

◗ Το επίθετο μπορεί να προσδιορίζει ένα ουσιαστικό και να του δίνει μια (μόνιμη) ιδιότητα. Σε αυτή την περίπτωση λέμε ότι λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός.

◗ Αυτός ο προσδιορισμός είναι στο ίδιο γένος, στην ίδια πτώση και στον ίδιο αριθμό με το ουσιαστικό.

2. Διαβάστε πάλι τα κείμενα 4 και 5 χωρίς τα επίθετα που προσδιορίζουν συγκεκριμένα ουσιαστικά. • Τι παρατηρείτε; • Αλλάξτε τώρα τα παρακάτω επίθετα με συνώνυμα ή τα αντίθετά τους στη σημασία και προσέξτε τις αλλαγές στη σημασία των λέξεων συμπληρώνοντας τον πίνακα που ακολουθεί:

Eπίθετα	Συνώνυμα-αντώνυμα επιθέτων	Oυσιαστικά
μαγικές		ιστορίες
ανατολίτικους		σκοπούς
άπλυτα		ρούχα
πεντανόστιμη		πίτσα

Kείμενο 6 [Γονείς και διατροφή]

Οι γονείς θα πρέπει να δείξουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη διατροφή των παιδιών τους στο σπίτι, αλλά και στο σχολείο. Πρέπει από μικρά να τα εκπαιδεύσουν σε όλες τις γεύσεις και σε όλα τα τρόφιμα, ώστε να είναι αποδεκτά από αυτά, όταν το φαγητό γίνει συνειδητή και αυτόνομη διαδικασία. Επίσης, θα πρέπει να ενδιαφέρονται για το τι τρώνε στο σχολείο ή στις εξόδους τους, ώστε να μη μάθουν τα παιδιά στην εύκολη επιλογή του φαστφούντ και της υποκατάστασης του σπιτικού φαγητού από χαμηλής θρεπτικής αξίας τρόφιμα και σνακ.

Το μαγειρεμένο φαγητό με τη σαλάτα θα πρέπει να υπάρχει καθημερινά (ή σχεδόν καθημερινά) στο τραπέζι και η λύση του «έτοιμου φαγητού» θα πρέπει να περιορίζεται σε ελάχιστες ειδικές μέρες, όταν οι υποχρεώσεις δεν αφήνουν χρονικά περιθώρια για μαγειρική παρασκευή. Πρέπει να φροντίζουν να τρώνε σαλάτες και φρούτα, να προτιμούν τους φυσικούς χυμούς από τα αναψυκτικά, να προτιμούν μια φέτα ψωμί με μέλι από μια τυρόπιτα και να τρώνε εξίσου τα όσπρια με το κρέας. Ειδικότερα, όταν υπάρχει και παιδική παχυσαρκία, θα πρέπει να ωθήσουν τα παιδιά τους να γίνουν πιο δραστήρια.

περ. «Ε-Ιατρικά», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2003

Μαθητές και διατροφή: Μικρά «μυστικά» που βοηθούν τους γονείς

Διαβάζω και γράφω

1. Αναζητήστε επιθετικούς προσδιορισμούς στα κείμενα 1 και 6 και καταγράψτε τους στο τετράδιό σας. • Χρησιμοποιήστε όσους από τους επιθετικούς προσδιορισμούς μπορείτε σε ένα κείμενο που να απευθύνεται προς τους γονείς σας και θα τους ζητάει να προσέχουν πώς τρέφονται τα παιδιά τους.

2. Μερικοί συμμαθητές σας «ανακάλυψαν» ορισμένα επίθετα στα προηγούμενα κείμενα, τα οποία δεν φαίνεται να λειτουργούν ως επίθετα. • Μελετήστε και εσείς και προσέξτε πώς λειτουργούν.

Λέξη	Eίναι επίθετο	Γίνεται ουσιαστικό
πρωινό	πρωινό φαγητό	δεν συνηθίζουν να τρώνε πρωινό (κείμ. 1)
αναψυκτικά	αναψυκτικά ποτά	προτιμούν τους φυσικούς χυμούς από τα αναψυκτικά (κείμ. 6)

Συνεχίστε την αναζήτηση στο κείμενο 1.

Γ KΛIΣH OYΣIAΣTIKΩN KAI EΠIΘETΩN

Ασκήσεις

Γ1 Kλίση ουσιαστικών

Aκούω και μιλώ

1. Από το Δημοτικό σχολείο έχετε μάθει τι είναι τα ουσιαστικά. Αναζητώντας ουσιαστικά στα κείμενα 1, 2 και 3, προσπαθήστε να θυμηθείτε και να γνωρίσετε καλύτερα αυτές τις λέξεις, που είναι σημαντικές για την επικοινωνία. Χωρίστε τα παρακάτω ουσιαστικά σε κατηγορίες ανάλογα με το γένος τους (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο).

OΥΣΙΑΣΤΙΚA

(κείμενο 1)
των μαθητών • οι άνθρωποι • τους κανόνες • την απόφαση • την ημέρα • τους φίλους
• το δώρο • ο (μέσος) όρος • τα αγόρια

(κείμενο 2)
(στην) επιφάνεια • τον ήλιο • τους κουραμπιέδες • το στόμα

(κείμενο 3)
το κρασί • τους Έλληνες • η κορυφή • (του) κρέατος

OΥΣΙΑΣΤΙΚA
Αρσενικά των μαθητών, οι άνθρωποι, (συνεχίστε…)	Θηλυκά την απόφαση, την ημέρα, (συνεχίστε…)	Ουδέτερα το δώρο, τα αγόρια, του κρέατος, (συνεχίστε…)

Παρατηρώ ότι:

◗ Πολλές φορές το φυσικό γένος ενός ουσιαστικού άλλοτε ταυτίζεται και άλλοτε όχι με το γένος που έχει στη γραμματική (γραμματικό γένος). • Για παράδειγμα, το ουσιαστικό το αγόρι έχει φυσικό γένος αρσενικό, αλλά έχει γραμματικό γένος ουδέτερο, ενώ το ουσιαστικό ο μάγειρας έχει φυσικό και γραμματικό γένος αρσενικό.

2. Αναζητήστε ανάλογα παραδείγματα στα εισαγωγικά κείμενα (1, 2, 3) και συζητήστε τα στην τάξη.

Διαβάζω και γράφω

1. Όπως γνωρίζετε, τα ουσιαστικά έχουν δύο αριθμούς, τον ενικό (όταν μιλάμε για ένα πρόσωπο, ζώο, πράγμα, κατάσταση κ.ά.) και τον πληθυντικό (όταν μιλάμε για πολλά πρόσωπα, ζώα, πράγματα, καταστάσεις κ.ά.). • Χωρίστε σε δύο κατηγορίες ανάλογα με τον αριθμό στον οποίο βρίσκονται τα παραπάνω ουσιαστικά της άσκησης 1 (Ακούω και μιλώ) στην προηγούμενη σελίδα.

OΥΣΙΑΣΤΙΚA
Ενικός αριθμός	Πληθυντικός αριθμός

Παράλληλα, τα ουσιαστικά (όπως τα επίθετα, τα άρθρα και οι αντωνυμίες) κλίνονται και σχηματίζουν τύπους σε τέσσερις πτώσεις (ονομαστική, γενική, αιτιατική και κλητική). Περισσότερα για τις πτώσεις θα διαβάσετε στη σχολική γραμματική. Συμπληρώστε στον πίνακα τις βασικές πτώσεις (ονομαστική, γενική, αιτιατική) των ουσιαστικών από τις προηγούμενες σελίδες προσέχοντας τις καταλήξεις.

Ουσιαστικά	Πτώση
των μαθητών	γενική
οι άνθρωποι	ονομαστική

Προσέχω ότι:

◗ Η ονομαστική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα ποιος, ποια, ποιο ενεργεί ή παθαίνει κάτι ή βρίσκεται σε μια κατάσταση που δηλώνει το ρήμα.

◗ Η γενική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα τίνος (ποιου, ποιας, ποιου;).

◗ Η αιτιατική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα τι (ποιον, ποια, πιο;).

◗ Η κλητική είναι η πτώση με την οποία απευθύνουμε πρόσκληση ή προσφώνηση σε κάποιον, κάποια, κάτι.

Aκούω και μιλώ

1. Επιχειρήστε να κατατάξετε τα ουσιαστικά που είδατε πριν σε απλές ομάδες (κατηγορίες) ανάλογα με την κατάληξή τους στην ονομαστική, γενική ή αιτιατική.

OΥΣΙΑΣΤΙΚA
	Αρσενικά		Θηλυκά		Oυδέτερα
Oνομ.	φίλος	κανόνας	ημέρα	πόλη	δώρο	στόμα
Γεν.	φίλου	κανόνα	ημέρας	πόλης	δώρου	στόματος
Αιτ.	φίλο	κανόνα	ημέρα	πόλη	δώρο	στόμα
Oνομ.	φίλοι	κανόνες	ημέρες	πόλεις	δώρα	στόματα
Γεν.	φίλων	κανόνων	ημερών	πόλεων	δώρων	στομάτων
Αιτ.	φίλους	κανόνες	ημέρες	πόλεις	δώρα	στόματα

2. Ποια ουσιαστικά έχουν δύο διαφορετικές καταλήξεις, δηλ. δύο στον ενικό και δύο στον πληθυντικό (δικατάληκτα) και ποια τρεις, δηλ. τρεις στον ενικό και τρεις στον πληθυντικό (τρικατάληκτα), όταν κλίνονται;

Έχουν δύο διαφορετικές καταλήξεις:

Έχουν τρεις διαφορετικές καταλήξεις:

3. Προσέξτε τώρα όσα ουσιαστικά είναι δικατάληκτα. Έχουν ίδιο αριθμό συλλαβών;

Διαπιστώνω ότι:

◗ Tα ουσιαστικά διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τα δικατάληκτα και τα τρικατάληκτα.

◗ Παράλληλα τα δικατάληκτα διακρίνονται σε ισοσύλλαβα (καθώς όλοι οι τύποι-πτώσεις έχουν ίδιο αριθμό συλλαβών, π.χ. μαθητής και ανισοσύλλαβα (καθώς ορισμένοι τύποι-πτώσεις εμφανίζουν μία επιπλέον συλλαβή, π.χ. παππούς).

◗ Ένας άλλος τρόπος κατάταξης των ουσιαστικών (ακολουθείται σε ορισμένες περιγραφές της Νέας Ελληνικής) είναι η διάκριση τους σε αρσενικά, θηλυκά και ουδέτερα, δηλαδή η διάκριση των κλίσεων σύμφωνα με το γένος, όπως στον πίνακα πιο πάνω.

Kείμενο 7 [Πόσον η ζωή ήτο γλυκεία…]

Εσηκώθην, αισθανθείς ρώμην* τινά, κ' έφερα ολίγους γύρους περί τον αιγιαλόν, και την μικράν κοιλάδα, βλέπων πόσον η ζωή ήτο γλυκεία, εις τα ωραία, τα έρημ' ακρογιάλια της πτωχής νήσου μου. […] Μετά εν τέταρτον της ώρας, μ' έκραξεν ο Αταίριαστος.

— Μας ήρθε, είπεν, η μυζήθρα, μυρωδάτη, αχνιστή. Την έφερε πεσκέσι το Ξενιώ, η μικρή τσούπα** του Πατσοστάθη. Ύστερ' από λίγο θα 'ρθη, λέει, ο αφέντης της –δηλαδή ο πατέρας της– να μας φέρη, λέει, το κοκορέτσι, ψημένο, έτοιμο. Όσον διά τα δύο μπούτια θα μας τα φέρη, λέει, ωμά, για να τα ψήσουμε αργότερα εδώ.

— Μπερεκέτβερσιν· (ο θεός να τα πληθύνη).

— Το άλλο το μισό κατσίκι, το εκράτησε, λέει, για τη φαμίλια του, […] επειδή θα μας ήτον πολύ να μας το έφερνε όλο, επτά οκάδες πράμα… Τώρα θα μας έρθη κι ο Αγάλλος, να μας ζυμώση την πίττα. Σ' αρέσει η τυρόπιττα με χλωρό τυρί και με δέκα αυγά;

— Βεβαίως.

— Και πάλι τα δύο μπούτια, ο ίδιος ο Στάθης θα μας τα ψήση εδώ, για να έχουμε να δειλινίσουμε.

* ρώμη: η σωματική δύναμη, το σφρίγος.

** τσούπα: η μικρή κοπέλα, κόρη.

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Τα ρόδιν' ακρογιάλια», Άπαντα, εκδ. Δόμος, 1997

Kείμενο 8 Aγνά βιολογικά προϊόντα

eik

Διαφημιστική αφίσα

Διαβάζω και γράφω

1. Με βάση τα ουσιαστικά της άσκησης 1 στην αρχή της ενότητας Γ1 (Ακούω και μιλώ) και τα κείμενα 7 και 8, συμπληρώστε τον πίνακα με τις κυριότερες κατηγορίες στις οποίες διακρίνονται τα ουσιαστικά ως προς την κλίση τους (γράφοντας ένα παράδειγμα ουσιαστικού στην ονομαστική).

TPIKATAΛHKTA OYΣIAΣTIKA (IΣOΣYΛΛABA)
Αρσενικά	Θηλυκά
o άνθρωπος	η νήσος

ΔΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ OYΣIAΣTIKA
IΣOΣYΛΛABA			ΑNIΣOΣYΛΛABA
Αρσενικά	Θηλυκά	Ουδέτερα	Αρσενικά	Θηλυκά	Ουδέτερα
ο μαθητής	η θάλασσα	το ψωμί	ο κουραμπιές	η γεύση	το απόγευμα

2. Σχηματίστε τη γενική πληθυντικού των παραπάνω ουσιαστικών. • Μπορούν να σχηματίσουν όλα αυτά τα ουσιαστικά γενική πληθυντικού; • Λάβετε υπόψη τις οδηγίες και τα παραδείγματα της σχολικής γραμματικής για τον τονισμό των ουσιαστικών στη γενική πτώση.

3. Υποθέστε ότι γράφετε μία πρόσκληση προς τον γυμνασιάρχη και τους καθηγητές του σχολείου για μια εκδήλωση των μαθητών. Χρησιμοποιήστε την κλητική πτώση στην αρχή της πρόσκλησης.

4. Τόσο στα εισαγωγικά κείμενα (1, 2, 3) όσο και στα κείμενα 5 και 7, υπάρχουν ουσιαστικά τα οποία είτε είναι άκλιτα (κυρίως ξένες λέξεις) είτε διπλοκατάληκτα, δηλαδή τα συναντάμε με δύο τύπους σε ενικό και πληθυντικό αριθμό (π.χ. μάνες-μανάδες). Προσπαθήστε με τη βοήθεια του καθηγητή σας και της σχολικής γραμματικής να εντοπίσετε τέτοια ουσιαστικά.

Γ2 Κλίση επιθέτων

ΕΠΙΘΕΤΑ

(κείμενο 1)
παχύσαρκο (Ελληνόπουλο) • νότια (Ασία) • κακές (συνήθειες) • πολλοί (γονείς) παρόμοια (τρόφιμα) • σωστή (διατροφή)

(κείμενο 2)
ζαχαρώδη (φιλέματα) • γλυκό (δώρημα) • μικρά (κουτιά) • γυάλινα (βάζα)

(κείμενο 3)
μέτρια (πρόσληψη) • ακριβείς (ποσότητες) • υγιή (άτομα)

Διαβάζω και γράφω

1. Eπιλέξαμε ορισμένα επίθετα από τα εισαγωγικά κείμενα (1, 2, 3) και αρχίσαμε να γράφουμε τα υπόλοιπα γένη τους. • Συνεχίστε με τη βοήθεια της σχολικής γραμματικής. • Συνεργαστείτε σε ομάδες των τριών μαθητών.

EΠIΘETA – ΓENOΣ
Αρσενικό	Θηλυκό	Ουδέτερο
ο παχύσαρκος	η παχύσαρκη	το παχύσαρκο
ο νότιος	η νότια	το νότιο

Διαπιστώνω ότι:

◗ Mερικές βασικές κατηγορίες επιθέτων είναι:

	Αρσενικό	Θηλυκό	Oυδέτερο
1.	καλ-ός νότι-ος -ος/-ός γλυκ-ός	καλ-ή -ή	καλ-ό νότι-ο -ο/-ό γλυκ-ό
		νότι-α -α
		γλυκ-ιά -ιά
2.	ταχύς -ύς αλλά παχύς	ταχεία -εία παχιά -ιά	ταχύ -ύ παχύ
3.	ακριβής -ής	ακριβής -ής	ακριβές -ές

Υπάρχουν, όπως θα δούμε στη σχολική γραμματική, και άλλες κατηγορίες επιθέτων με καταλήξεις σε:

-ής (καφετής), -ιά (καφετιά), -ί (καφετί)

-ης (ζηλιάρης), -α (ζηλιάρα), -ικο (ζηλιάρικο),

ενώ με ιδιαίτερο τρόπο κλίνεται ένα επίθετο που συναντάμε συχνά: ο πολύς, η πολλή, το πολύ (αναζητήστε την κλίση του στη σχολική γραμματική).

2. Κοιτάξτε προσεκτικά τον πίνακα των επιθέτων που συνοδεύονται από ουσιαστικά στην αρχή της ενότητας Γ2. • Τι παρατηρείτε ως προς την κλίση τους; • Μοιάζουν ή διαφέρουν;

3. Επιλέξτε δύο φράσεις από τα προηγούμενα κείμενα οι οποίες να περιέχουν επίθετο και ουσιαστικό και επιχειρήστε να τα κλίνετε παράλληλα, όπως στον παρακάτω πίνακα:

Aριθμός	Πτώση	Επίθετο	Ουσιαστικό	Επίθετο	Ουσιαστικό
ΕΝΙΚOΣ	ΟΝΟΜ.	μικρό	κουτί	ακριβής	ποσότητα
	ΓΕΝ.	μικρού	κουτιού	ακριβούς	ποσότητας
	ΑΙΤ.	μικρό	κουτί	ακριβή	ποσότητα
	ΚΛΗΤ.	μικρό	κουτί	ακριβής	ποσότητα
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ	ΟΝΟΜ.	μικρά	κουτιά	ακριβείς	ποσότητες
	ΓΕΝ.	μικρών	κουτιών	ακριβών	ποσοτήτων
	ΑΙT.	μικρά	κουτιά	ακριβείς	ποσότητες
	ΚΛΗΤ.	μικρά	κουτιά	ακριβείς	ποσότητες

Πηγαίνετε τώρα στο κείμενο 8. Μεταφέρετε τα επίθετα στον άλλον αριθμό από αυτόν που είναι και προσέξτε τις αλλαγές στις καταλήξεις τους. • Φτιάξτε και εσείς μια σύντομη διαφήμιση των προϊόντων που παράγει ο τόπος σας ή η οικογένειά σας, χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα επίθετα.

4. Τα επίθετα που υπάρχουν στο επόμενο κείμενο 9 είναι σε ενικό αριθμό. • Μεταφέρετέ τα στον πληθυντικό και παρατηρήστε τις αλλαγές που έχουν γίνει στις καταλήξεις τους. • Φτιάξτε ένα σκίτσο με αντώνυμα (όσα βρείτε) αυτών των επιθέτων, ώστε να δώσετε κουράγιο και χαρά στον γάτο!

Kείμενο 9 [Tι πλούσια γλώσσα για έναν πεινασμένο γάτο!]

eik

Γράψε τα επίθετα στον πληθυντικό: ...

Δ ΠAPAΓΩΓH KAI ΣYNΘEΣH

Παραγωγή και Σύνθεση

Δες ένα διαδραστικό βίντεο για την παραγωγή και τη σύνθεση που ετοίμασε η Κωνσταντίνα Σάιτ

Σ' αυτή την ενότητα θα γνωρίσουμε δύο από τους βασικούς μηχανισμούς - τρόπους σχηματισμού λέξεων, την παραγωγή και τη σύνθεση. Ας αναζητήσουμε από τα εισαγωγικά κείμενα ορισμένες λέξεις, για να μελετήσουμε μαζί πώς έχουν δημιουργηθεί.

Aκούω και μιλώ

1. Ας προσέξουμε πώς έχουν σχηματιστεί οι λέξεις που είναι χωρισμένες σε δύο ομάδες.

Α' ομάδα		B' ομάδα
Αμερικανάκια Ελληνόπουλα	(κείμ. 1)	παχύσαρκο καρδιοπαθειών διατροφή	(κείμ. 1)
ονειροπολήσεις κουβεντούλες	(κείμ. 2)	πολύχρωμα μηλόπιτες επισκέψεις	(κείμ. 2)
τρόφιμα δραστηριότητα	(κείμ. 3)	μικρογεύματα ελαιόλαδου	(κείμ. 3)

α. Από ποια λέξη έχει προέλθει η κάθε λέξη της πρώτης ομάδας;

β. Με ποιο τρόπο βλέπετε να έχει γίνει ο σχηματισμός των λέξεων αυτών;

γ. Σκεφτείτε άλλες λέξεις που έχουν σχηματιστεί με τον ίδιο τρόπο.

α. Από ποιες απλές λέξεις έχουν σχηματιστεί οι λέξεις της δεύτερης ομάδας;

β. Σε ποιο μέρος του λόγου ανήκουν οι λέξεις που αποτελούν το δεύτερο μέρος των σύνθετων λέξεων αυτής της ομάδας;

Mαθαίνω ότι:

◗ Oι λέξεις της πρώτης ομάδας έχουν παραχθεί από άλλες λέξεις. Νέες λέξεις μπορούν να παραχθούν,όταν στο θέμα της αρχικής λέξης προστίθεται μία νέα διαφορετική κατάληξη, που λέγεται παραγωγική κατάληξη ή επίθημα :

π.χ. παιδί+παραγωγική κατάληξη -ακι→ παράγωγη λέξη παιδάκι

◗ Οι λέξεις της δεύτερης ομάδας έχουν δημιουργηθεί με δύο τρόπους:

α' τρόπος: Ενώνονται τα θέματα δύο απλών λέξεων,

π.χ. παχύσαρκο: από τις λέξεις

παχύ: που είναι το α' μέρος (πρώτο συνθετικό) της νέας λέξης

σάρκα: που είναι το β' μέρος (δεύτερο συνθετικό) της νέας λέξης.

β' τρόπος: Αριστερά από το θέμα της αρχικής λέξης προστίθεται ένα πρόθημα, όπως μια αρχαία πρόθεση ή το στερητικό α- (που δηλώνει άρνηση):

π.χ. τροφή +αρχαία πρόθεση διά → σύνθετη λέξη διατροφή

π.χ. φθαρτός +στερητικό πρόθημα: α- → σύνθετη λέξη: άφθαρτος.

Τα προθήματα αυτά ονομάζονται και αχώριστα μόρια, γιατί δεν συναντώνται κατά κανόνα μόνα τους στον λόγο. Βλ. και στη Γραμματική.

Σημειώνεται εδώ ότι σύμφωνα με ορισμένες περιγραφές της Νέας Ελληνικής οι λέξεις που σχηματίζονται με την προσθήκη αχώριστων μορίων δεν είναι σύνθετες αλλά παράγωγες.

Διαβάζω και γράφω

Να μεταφέρετε στον επόμενο πίνακα τις λέξεις της Α' ομάδας που μελετήσατε προηγουμένως. Βρείτε νέες λέξεις στα εισαγωγικά κείμενα (1, 2, 3).

Θέμα κουβέντ-α	Παραγωγικές καταλήξεις-επιθήματα κουβεντ-ούλα

2. Διακρίνετε το πρώτο και το δεύτερο συνθετικό των λέξεων της B' ομάδας που μελετήσατε προηγουμένως. • Αναζητήστε και άλλες σύνθετες λέξεις στα εισαγωγικά κείμενα (1, 2, 3).

Σύνθετη λέξη	α' συνθετικό	β' συνθετικό

3. Εντοπίστε τα προθήματα σε σύνθετες λέξεις των κειμένων 10 και 11 που είναι υπογραμμισμένες. • Τι παρατηρείτε; • Είναι μόνο προθέσεις ή και άλλα είδη προθημάτων; • Φτιάξτε στη συνέχεια, εργαζόμενοι σε ομάδες, έναν πίνακα με τις παραγωγικές καταλήξεις-επιθήματα που θα συναντήσετε σε λέξεις των ίδιων κειμένων. • Χρησιμοποιήστε όσες από αυτές τις λέξεις μπορείτε σε μια διαφημιστική αφίσα κατά του καπνίσματος.

4. Αναζητήστε στο λεξικό τις διαφορετικές σημασίες που αποκτά το ρήμα φεύγω με την αλλαγή των προθημάτων - προθέσεων, π.χ. απο-φεύγω, κατα-φεύγω κτλ.

Kείμενο 10 [Προσωρινή απόλαυση, μόνιμη ζημιά]

Το κάπνισμα είναι βλαβερό για την υγεία. Οι περισσότεροι άνθρωποι το ξέρουν αυτό, αλλά λίγοι γνωρίζουν πως το κάπνισμα επηρεάζει την εικόνα τους και τη στάση που άλλοι άνθρωποι κρατάνε απέναντί τους. Το κάπνισμα προκαλεί δύσοσμη αναπνοή και κιτρινισμένα δόντια. Συχνά κάνει τους άλλους ανθρώπους να μη θέλουν να βρίσκονται κοντά τους. Ακόμη και αν δεν καπνίζετε, πιθανόν να έχετε παρατηρήσει ότι τα ρούχα μυρίζουν τσιγαρίλα, αν βρεθήκατε κοντά σε καπνιστές.

Σύμφωνα με μια έρευνα της Αμερικανικής Αντικαρκινικής Εταιρείας, το 78% των αγοριών ηλικίας 12-17 ετών δήλωσε ότι δεν επιθυμεί να βγει με κάποια που καπνίζει. Τα κορίτσια σε ποσοστό 69% είπαν ότι θα προτιμούσαν να βγουν με κάποιον που δεν καπνίζει.

Οι προπονητές απαιτούν από τους αθλητές να μην καπνίζουν. Το κάπνισμα μειώνει την ποσότητα οξυγόνου που μπορεί να μεταφέρει το αίμα στο σώμα. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο αθλητής που καπνίζει πιθανόν να μην μπορεί να κολυμπήσει ή να τρέξει τόσο καλά, όσο οι μη καπνιστές αθλητές. Τα πνευμόνια του καπνιστή δεν μεταφέρουν οξυγόνο τόσο αποτελεσματικά, όσο τα πνευμόνια των περισσότερων μη καπνιστών.

περ. «E-Iατρικά», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2002

«Κάπνισμα - Οινόπνευμα» [πηγή: Οικιακή Οικονομία Α΄ Γυμνασίου]

Να καπνίζεις ή να μην καπνίζεις; (βίντεο, 15:15min) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]

Kείμενο 11 [Tι τρώμε κατά τη διάρκεια των εξετάσεων;]

Την περίοδο των εξετάσεων είναι γνωστό πως γονείς και μαθητές ψάχνουν τη «μαγική φόρμουλα» που θα επιτρέψει στους εξεταζόμενους να έχουν μέγιστη πνευματική απόδοση, προκειμένου να αντεπεξέλθουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στις απαιτήσεις των εξετάσεων.

Τι, τελικά, είναι πραγματικά αποτελεσματικό και τι μπορεί να αποβεί μπούμεραγκ* στην απόδοση του μαθητή;

Η γενική αρχή που πρέπει να διέπει τη δίαιτα του υποψηφίου είναι γεύματα εύπεπτα και τακτά.

Κατά συνέπεια, παχιά κρέατα, αλλαντικά, γλυκά πλούσια σε βούτυρο και κρέμες γάλακτος πρέπει να αποφεύγονται.

Tο πρωινό βελτιώνει την πνευματική και φυσική μας κατάσταση και μας «εμποδίζει» να καταναλώνουμε μεγαλύτερες ποσότητες φαγητού την υπόλοιπη ημέρα.

Άλλωστε, αν το παραλείψουμε από το καθημερινό μας φαγητό, υπάρχει πιθανότητα να υποφέρουμε από ατονία, ζαλάδα, υπόταση και υπογλυκαιμία**.

Το ιδανικό πρωινό πρέπει να αποτελείται από γάλα, μαύρο ψωμί και δημητριακά προγεύματος, λίγο τυρί επιλογής και ποικιλία από φρούτα εποχής και χυμούς αυτών. Αν η επιθυμία για γλυκό είναι μεγάλη και για να αποφύγουν τα λιπαρά, καλό είναι οι υποψήφιοι να καταφεύγουν σε γλυκά του κουταλιού ή στο δημοφιλές και δροσιστικό ζελέ, το οποίο μπορούν να εμπλουτίζουν με φρούτα.

* μπούμεραγκ: η πράξη που έχει το αντίθετο από το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, στρέφεται δηλαδή εναντίον εκείνου που την έκανε με σκοπό να αποκομίσει οφέλη.

** υπογλυκαιμία (η): η παθολογική μείωση του σακχάρου που περιέχεται στο αίμα.

περ. «E-Iατρικά», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2002

«Οι εξετάσεις...παχαίνουν Διατροφικές συμβουλές για τους μαθητές» [πηγή: εφημ. Αγγελιοφόρος]

E ΣTOIXEIA ΠOY ΣYNOΔEYOYN TON ΠPOΦOPIKO ΛOΓO

Ήδη στη 2^η ενότητα μιλήσαμε για τα χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου. Αναφέραμε ανάμεσα στα χαρακτηρηστικά και εκείνα τα οποία ή δεν χρησιμοποιούν καθόλου τη γλώσσα (χειρονομίες, βλέμμα, έκφραση προσώπου, διάθεση κτλ.) ή χρησιμοποιούν στοιχεία συμπληρωματικά - διαμορφωτικά της γλωσσικής επικοινωνίας (επιτονισμός - ανεβοκατέβασμα της φωνής, παύσεις, ένταση φωνής κτλ.)

Kείμενο 12 [Ένας καφές = χίλιες λέξεις]

Quino, Καλή όρεξη, εκδ. Bαβέλ, 1987

Aκούω και μιλώ

1. Δώστε έναν άλλο τίτλο στο κείμενο 12. • Υποθέστε ότι παρακολουθείτε τον πελάτη του κειμένου 12 από το απέναντι τραπέζι. Πότε σας φαίνεται ήρεμος, πότε ανυπόμονος, πότε θυμωμένος; • Aφού τα σκίτσα δεν έχουν λόγια, πώς καταλαβαίνετε την ψυχική του διάθεση;

2. Ένας μαθητής ή μαθήτρια να ξαναδιαβάσει στην τάξη το κείμενο 1 φροντίζοντας να το συνοδεύσει με κατάλληλες χειρονομίες και να το χρωματίσει με τα σχετικά ανεβοκατεβάσματα της φωνής.

Διαβάζω και γράφω

Στο κείμενο 12 γράψτε τα λόγια και τις σκέψεις του πελάτη σε κάθε τετραγωνάκι. Προσπαθήστε να αποδώσετε κάθε φορά τα συναισθήματά του με βάση τις εκφράσεις του προσώπου του και τις χειρονομίες του.

ΣΤ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

Συλλέξτε από τα κείμενα που μελετήσατε λέξεις και φράσεις για την υγιεινή και μη υγιεινή σύγχρονη διατροφή χρησιμοποιώντας το σχολικό λεξικό για την ερμηνεία των λέξεων:

1. ΥΓΙΕΙΝH ΔΙΑΤΡΟΦH
Ουσιαστικά	Επίθετα	Ρήματα - Φράσεις

2. MH YΓΙΕΙΝH ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΙΑΤΡΟΦH
Ουσιαστικά	Επίθετα	Ρήματα - Φράσεις

Στο κείμενο 7 υπάρχουν λέξεις από παλιότερες μορφές της γλώσσας μας. Ποιες από αυτές δεν γνωρίζετε; • Ξαναγράψτε το κείμενο προσαρμόζοντας όσες λέξεις κρίνετε σκόπιμο στη σημερινή μορφή της γλώσσας μας. Eννοείται πως θα χρειαστείτε τη βοήθεια του λεξικού. • Συζητήστε στην τάξη (με τον καθηγητή της Λογοτεχνίας) τις αλλαγές που κάνατε, καθώς και τη γλώσσα του συγκεκριμένου συγγραφέα.

Ζ ΔPAΣTHPIOTHTEΣ ΠAPAΓΩΓHΣ ΛOΓOY

Aκούω και μιλώ

1. Περιγράψτε στους φίλους σας τα γλυκά που έχει ετοιμάσει για τις γιορτές των Χριστουγέννων το ζαχαροπλαστείο της γειτονιάς σας. • Φροντίστε να χρησιμοποιήσετε τα κατάλληλα επίθετα καθώς και τις σχετικές χειρονομίες / εκφράσεις για να γίνει η περιγραφή σας πιο παραστατική.

2. Δραματοποίηση: Κάποιος μαθητής να υποδυθεί τον ρόλο ενός γονέα ο οποίος δεν θέλει τα παιδιά του να τρώνε σε φαστφούντ. • Στη συνέχεια δύο άλλοι μαθητές να υποδυθούν τον ρόλο των παιδιών τα οποία προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί τους αρέσει να πηγαίνουν στο φαστφούντ.

Διαβάζω και γράφω

Περιγράψτε σε ένα κείμενο τριών παραγράφων ένα γιορτινό τραπέζι στο σπίτι σας στο οποίο είχατε προσκεκλημένους. • Ξεκινήστε την περιγραφή σας από τη διακόσμηση του χώρου, προχωρήστε μετά στην περιγραφή των προσώπων που συμμετείχαν. • Τέλος να δώσετε ιδιαίτερη έμφαση στο περιεχόμενο του τραπεζιού, περιγράφοντας όλη τη διαδικασία προετοιμασίας, παρασκευής και απόλαυσης των κύριων - «αγαπημένων» σας φαγητών. • Μπορούν να σας βοηθήσουν στην περιγραφή το σκίτσο και ο πίνακας που ακολουθούν.

Kριτήρια αξιολόγησης

• H περιγραφή του χώρου και των προσώπων στην αρχική παράγραφο και η αναλυτική περιγραφή του περιεχομένου του τραπεζιού σε δύο παραγράφους.

• H προσεκτική χρήση ουσιαστικών και επιθέτων ανάλογα με το είδος της περιγραφής (χώρος, πρόσωπα κ.λπ.)

eik

Σπύρος Bασιλείου,
Το τραπέζι της Καθαρής, Δευτέρας

Διαθεματική εργασία

«Το διαιτολόγιο της τάξης μας»

◗ Με τη συνεργασία των καθηγητών Φυσικής Αγωγής, Χημείας, Οικιακής Οικονομίας και Πληροφορικής, διαμορφώστε σ' έντυπη και ηλεκτρονική μορφή ένα εβδομαδιαίο πρόγραμμα υγιεινής διατροφής.

Μπορείτε να συλλέξετε υλικό:

α. μελετώντας άλλα προγράμματα διατροφής (όπως αυτό που σας δίνεται παρακάτω),

β. καταγράφοντας τις ουσίες που είναι βλαβερές για τον οργανισμό από βιβλία, εγκυκλοπαίδειες υγείας ή ηλεκτρονικές διευθύνσεις,

γ. παίρνοντας συνέντευξη από έναν ειδικό (γιατρό ή διαιτολόγο),

δ. συμπληρώνοντας ειδικό ερωτηματολόγιο με το βάρος και άλλα χαρακτηριστικά του κάθε μαθητή.

◗ Όταν ολοκληρωθεί το πρόγραμμα, επιχειρήστε να το εφαρμόσετε ως τμήμα για τρεις εβδομάδες και μετά καταγράψτε ο καθένας τα συμπεράσματά του τα οποία θα συζητήσετε στην τάξη.

Χρήσιμες ηλεκτρονικές διευθύνσεις

1. http://www.who.int/en (Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας)

2. http://www.care.gr (Ενημερωτικός δικτυακός τόπος για υγεία, διατροφή)

3. http://www.inka.gr (Ινστιτούτο Καταναλωτών)

4. http://www.health.gr (Δικτυακός τόπος για θέματα υγείας)

«Διατροφή» [πηγή: Οικιακή Οικονομία Α΄ Γυμνασίου]

«Διατροφή και διαιτολογία» [πηγή: Οικιακή Οικονομία Β΄ Γυμνασίου]

Οι σαμποτέρ του ανθρώπινου σώματος (βίντεο, 12:36min) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]

AΣ ΘYMHΘOYME TI MAΘAME Σ' AYTHΝ THN ENOTHTA

Δες εδώ

Τετράδιο εργασιών

Oνοματική φράση – Επιθετικός προσδιορισμός

Kείμενο 1 [Tι θα γευτείτε αυτό τον μήνα!]

ΣΠΕΣΙΑΛΙΤΕ

Φιλέτο - μυστικά για να γίνει αφράτο και ξεροψημένο

ΠΡΩΙΝΑ ΠΙΑΤΑ

Ανάλαφρα, ανοιξιάτικα ριζότο

ΠΕΡΙ... ΟΡΕΞΕΩΣ - ΟΡΕΚΤΙΚΑ

Προκλητικά... μίνι ταρτάκια και πιτάκια

ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Νόστιμες, πρωτότυπες συνταγές με αγκινάρες

ΚΥΡΙΑ ΠΙΑΤΑ

Τα πιο νόστιμα και εύκολα μαγειρευτά της κατσαρόλας

ΜΕΝΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΓΑΛΛΙΑ

Η Ντίνα Νικολάου εμπνέεται από το ανοιξιάτικο ξύπνημα και ετοιμάζει ένα μενού γεμάτο αρώματα

ΜΕ ΖΥΜΗ

Συνοδέψτε τον καφέ σας με τα πιο γευστικά και τραγανά βουτήματα

ΕΠΙ... ΤΕΛΟΥΣ ΓΛΥΚΟ

Υπέροχα γλυκίσματα με φράουλες, τις παντοτινές

ΕΞΥΠΝΑ ΠΙΑΤΑ

Φαγητό σε «χαρτί» - η τεχνική του μαγειρέματος σε λαδόκολα και αλουμινόχαρτο

ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΚΟΥΖΙΝΑ

Τέσσερις τρόπο για λαχταριστό κοτόπουλο σχάρας

περ. Γεύση, 2004

• Διαβάζοντας τα περιεχόμενα ενός περιοδικού για θέματα διατροφής, εντοπίστε τους επιθετικούς προσδιορισμούς και γράψτε την ιδιότητα που δίνουν στα ουσιαστικά που προσδιορίζουν.

Επιθετικός προσδιορισμός	Ουσιαστικό που προσδιορίζει	Ιδιότητα

Kείμενο 2 [1η Δεκεμβρίου, ημέρα κατά του AIDS*]

Η επιδημία του AIDS στοίχισε τη ζωή σε περίπου 3 εκ. ανθρώπους το 2003 και εκτιμάται ότι 5 εκ. άνθρωποι μολύνθηκαν από τον ιό HIV, ανεβάζοντας τον συνολικό αριθμό σε 40 εκ. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, μέχρι το τέλος του 2002, τα άτομα που ζούσαν με τον ιό HIV ανέρχονταν σε 42 εκ.

Στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, όπου συγκαταλέγεται και η χώρα μας, εκτιμάται ότι, μέχρι το τέλος του 2002, 570.000 άνθρωποι ζούσαν με τον ιό HIV. Τα παιδιά πλήττονται και αυτά από την επιδημία. Περισσότερα από 3 εκ. παιδιά 0-14 ετών παγκοσμίως εκτιμάται ότι ζούσαν με τον ιό μέχρι το τέλος του 2002, ενώ ο αριθμός των παιδιών που είχαν χάσει τον ένα ή και τους δύο γονείς τους από τη νόσο ανέρχονταν σε 14 εκ.

Το πρώτο εξάμηνο του 2003 για την Ελλάδα, τα στοιχεία δείχνουν ότι ο αριθμός των νέων κρουσμάτων μόλυνσης από τον ιό σταθεροποιείται, καθώς καταγράφηκαν 25 νέα κρούσματα από τα οποία 20 αφορούν άνδρες και 5 γυναίκες. Κατά την ίδια περίοδο έγιναν γνωστά στις υγειονομικές αρχές 243 νέα οροθετικά άτομα, φορείς του ιού, 178 άνδρες και 61 γυναίκες.

Συνολικά από το1983, που ξεκίνησε η καταγραφή της πορείας της νόσου στη χώρα μας, έως και τον Ιούνιο του τρέχοντος έτους έχουν δηλωθεί 6.483 φορείς, από τους οποίους 5.241 είναι άνδρες και 1.242 γυναίκες. Το πιο ενθαρρυντικό στοιχείο είναι ότι το 2003 η εκτιμώμενη επίπτωση της λοίμωξης του AIDS στην Ελλάδα βρέθηκε για πρώτη φορά κάτω από τον αντίστοιχο μέσο όρο της ΕΕ, τάση η οποία συνεχίζεται ως σήμερα. Το γεγονός ότι η επιδημία δείχνει να ελέγχεται στην Ελλάδα, αν και ελπιδοφόρο, σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει εφησυχασμό, καθώς πολύ εύκολα μπορεί να ανατραπεί αυτή η θετική εικόνα.

* Σύνδρομο Eπίκτητης Aνοσοποιητικής Aνεπάρκειας

Αφιέρωμα στο AIDS από την ΕΡΤ (http://www.ert.gr), 2004

• Στο κείμενο 2 εντοπίστε έξι ονοματικές φράσεις και «ανακαλύψτε» τη λειτουργία της καθεμιάς μέσα στην πρόταση.

Ονοματικές φράσεις	Συντακτική λειτουργία

Kλίση ουσιαστικών και επιθέτων

Kείμενο 3 [Ένα πλούσιο γεύμα στο Βυζάντιο]

Στο κέντρο της αίθουσας είναι τοποθετημένο ένα στρογγυλό τραπέζι, σκεπασμένο με τραπεζομάντιλο. Γύρω από το τραπέζι είναι τοποθετημένες καρέκλες. Εδώ και έναν αιώνα, η συνήθεια να τρώνε ξαπλωμένοι στο ανάκλιντρο έχει εξαφανιστεί. Μπροστά σε κάθε σερβίτσιο έχουν τοποθετηθεί μια πετσέτα και μια λεκάνη (χέρνιβον), για να πλένουν τα χέρια τους οι προσκαλεσμένοι. Τα πιατικά είναι άφθονα και ποικίλα. Τα κεραμικά σκεύη, όλα ανατολικής προέλευσης, έχουν πλούσιες διακοσμήσεις: ζώα πραγματικά ή φανταστικά, φυλλωσιές, σπείρες, ασπρόμαυρα τετραγωνάκια. Γυάλινα χρωματιστά ποτήρια είναι μονταρισμένα πάνω σε χρυσές βάσεις. Πλάι σ’ ένα μεγάλο δοχείο (κάνθαρο) είναι σωριασμένα μικρά στρογγυλά ψωμιά από γνήσιο και εκλεκτής ποιότητας αλεύρι.

Αρχίζετε με ορεκτικά: αυγά σερβιρισμένα μέσα σε αυγοθήκες, που τρώγονται με κουταλάκια εφοδιασμένα με χρυσές λαβές, ζαμπόν, αγκινάρες με άσπρη σάλτσα. Ύστερα έρχεται ψάρι τηγανισμένο με σκόνη μουστάρδας, που συνοδεύεται με σάλτσα. Ύστερα έχει σειρά το πιάτο με το κρέας: κατσίκι γεμισμένο με σκόρδο, με κρεμμύδι και με πράσα. Και το γεύμα σας κλείνει με γλυκά κατασκευασμένα με στρώματα μπισκότων, με μια κρέμα με μέλι και με μια ποικιλία φρούτων: σταφύλια, αχλάδια, ρόδια, χουρμάδες, αμύγδαλα.

Ζεράρ Βαλτέρ, Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, μτφρ. Κ. Παναγιώτου, εκδ. Παπαδήμα, 1990 (διασκευή)

Kείμενο 4 [Μια σύγχρονη συνταγή μαγειρικής]

Σπαγγέτι μαρινάρα βήμα βήμα

Μια υπέροχη συνταγή που μπορούμε να φτιάξουμε με φρέσκα ή και κατεψυγμένα θαλασσινά. Σερβίρουμε με φρέσκο λευκό ψωμί.

ΥΛΙΚΑ

- 50 γρ. βούτυρο

- 1 κρεμμύδι ξερό, ψιλοκομμένο

- 1 κόκκινη πιπεριά ξεφλουδισμένη, ξεσποριασμένη και κομμένη μικρά κυβάκια

- 2 σκελίδες σκόρδο ψιλοκομμένες

- 1 κουταλιά σούπας πάπρικα σκόνη

- 400 γρ. σπαγγέτι

- 450 γρ. φρέσκα μύδια

- 150 ml λευκό ξηρό κρασί

- 2 κουταλιές σούπας ψιλοκομμένο μαϊντανό

- 225 γρ. γαρίδες ξεφλουδισμένες

- 150 ml κρέμα γάλακτος

- αλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι

- ψιλοκομμένο άνηθο για το γαρνίρισμα

ΕΚΤΕΛΕΣΗ

ΒΗΜΑ 1. Mαγειρεύουμε τα ζυμαρικά σύμφωνα με τις οδηγίες της συσκευασίας.

ΒΗΜΑ 2. Λιώνουμε το βούτυρο σε ένα τηγάνι και σοτάρουμε* για 5 λεπτά το κρεμμύδι, το σκόρδο, την πιπεριά και την πάπρικα, μέχρι να μαραθούν.

ΒΗΜΑ 3. Ξεπλένουμε καλά, βουρτσίζουμε τα μύδια και βεβαιωνόμαστε ότι όλα είναι καλά κλεισμένα. Πετάμε όλα τα ανοιχτά.

ΒΗΜΑ 4. Προσθέτουμε το κρασί στο τηγάνι και αφήνουμε να πάρει μια βράση.

ΒΗΜΑ 5. Ρίχνουμε στο τηγάνι τα μύδια, τις γαρίδες και τον μαϊντανό και σιγοβράζουμε για 5 λεπτά, μέχρι να ανοίξουν τα μύδια. Πετάμε όσα παραμένουν κλειστά.

ΒΗΜΑ 6. Με μια τρυπητή κουτάλα, αφαιρούμε από το τηγάνι τα θαλασσινά και τα διατηρούμε ζεστά. Ανεβάζουμε πάλι τη φωτιά, αφήνουμε τον ζωμό να πάρει μια βράση και συνεχίζουμε το βράσιμο μέχρι να μείνει ο μισός.

ΒΗΜΑ 7. Ρίχνουμε την κρέμα γάλακτος στο τηγάνι και ανακατεύουμε καλά. Ξαναρίχνουμε στο τηγάνι τα θαλασσινά, κατεβάζουμε τη φωτιά και σιγοβράζουμε για 1 λεπτό μέχρι να ζεσταθούν.

ΒΗΜΑ 8. Στραγγίζουμε καλά τα ζυμαρικά και τα μοιράζουμε σε ατομικά πιάτα. Περιχύνουμε κάθε μερίδα με τη σάλτσα των θαλασσινών και σερβίρουμε, γαρνίροντας με ψιλοκομμένο άνηθο.

* σοτάρουμε = τσιγαρίζουμε

περ. Γεύση, 2004

1 Στα κείμενα 3 και 4 εντοπίστε τα δικατάληκτα ουσιαστικά και διακρίνετέ τα σε ισοσύλλαβα - ανισοσύλλαβα επισημαίνοντας ταυτόχρονα το γένος τους. • Ποιες πτώσεις έχουν την ίδια κατάληξη στον ενικό; • Ποιες πτώσεις έχουν την ίδια κατάληξη στον πληθυντικό;

2 Στα υπογραμμισμένα ουσιαστικά των κειμένων 3 και 4 γράψτε τη γενική πληθυντικού προσέχοντας τις αλλαγές που γίνονται στον τονισμό (συμβουλευτείτε και το αντίστοιχο κεφάλαιο της σχολικής γραμματικής). • Μήπως κάποια από τα ουσιαστικά αυτά δεν σχηματίζουν γενική πληθυντικού;

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

κέντρο		πράσα
καρέκλες		σταφύλια
αιώνα		χουρμάδες
ανάκλιντρο		αμύγδαλα
λεκάνη		συνταγή
χέρια		κυβάκια
διακοσμήσεις		σκόρδο
ζώα		σούπας
τετραγωνάκια		κρασί
βάσεις		γαρίδες
δοχείο		γάλακτος
ψωμιά		ζυμαρικά
αυγά		πιάτα
κουταλάκια		μερίδα
κρέας		άνηθο
κρεμμύδι

3 Βρείτε στα κείμενα 3 και 4 τα τρικατάληκτα ουσιαστικά, διακρίνετε το γένος τους και μεταφέρετέ τα στις αντίστοιχες πτώσεις του άλλου αριθμού από αυτόν στον οποίο βρίσκονται.

Τρικατάληκτα ουσιαστικά	Γένος	Μεταφορά στον άλλο αριθμό

4 Στα κείμενα 5 και 6 που ακολουθούν, βρείτε τα επίθετα και αναγνωρίστε το γένος του καθενός. • Στη συνέχεια μεταφέρετε τα επίθετα που υπογραμμίζονται στην ονομαστική και γενική ενικού και πληθυντικού μαζί με τα ουσιαστικά που προσδιορίζουν. (Αξιοποιήστε το αντίστοιχο κεφάλαιο της σχολικής γραμματικής.)

Kείμενο 5 [Ω, καρδιά μου – Διαφήμιση]

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

Ω3 λιπαρά οξέα
καρδιοπροστασία
στο ... ποτήρι σας!

Τη δεκαετία του 1970, επιστήμονες παρατήρησαν ότι οι Εσκιμώοι της Γροιλανδίας δεν πάσχουν σχεδόν ποτέ από καρδιακά νοσήματα (στεφανιαία νόσο). Την περίοδο 1950-1974, σε 1.800 Εσκιμώους της Γροιλανδίας παρατηρήθηκαν μόνο 3 εμφράγματα ενώ κανονικά αναμενό
ταν να συμβούν 40!

Οι προσπάθειες να εξηγηθεί το φαινόμενο κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι υπεύθυνα για τη σωματική αυτή προληπτική δράση ήταν τα Ω3 λιπαρά της διατροφής τους (τα ΕΡΑ και DEA). Πράγματι, ο πληθυσμός αυτός κατανάλωνε ημερησίως περίπου 400 γραμμάρια κρέας φάλαινας και φώκιας, στο λίπος του οποίου αφθονούν τα Ω3 λιπαρά οξέα.

Σήμερα ο εμπλουτισμός τροφίωμων με Ω3 λπαρά οξέα αποτελεί σημαντική συνεισφορά στην πρόληψη εξασφαλίζοντας γερή καρδιά και υγιή αγγεία.

Ω
καρδιά μου!

Τα πολυακόρεστα λιπαρά οξέα Ω3
και Ω6 είναι στοιχεία απολύτως
απαραίτητα για τον οργανισμό μας,
τα οποία δεν μπορεί να συνθέσει
από μόνος του και τα λαμβάνει
αποκλειστικά από τις τροφές.
Το Φάρμα Plus με Ωμέγα είναι
εμπλουτισμένο με την κατάλληλη
αναλογία Ω3 και Ω6 και σε
συνδυασμό με τη σωστή διατροφή
και σωματική άσκηση συμβάλλει
στη ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης
και στη μείωση των επιπέδων
χοληστερόλης στο αίμα.

Kείμενο 6 [O τόπος επηρεάζει το σώμα και τον χαρακτήρα μας]

Εύκολα κανείς μπορεί να κάνει τη διαπίστωση ότι στον ιδιαίτερο χαρακτήρα ενός τόπου αντιστοιχεί κατά κανόνα και η σωματική κατασκευή και ο χαρακτήρας των κατοίκων του… Όπου ο τόπος είναι φαλακρός, άνυδρος και τραχύς, που τη μια φορά τον δέρνει ο χειμώνας και την άλλη τον καίει ο ήλιος, εκεί θα δεις ανθρώπους στεγνούς, ισχνούς, με ευδιάκριτες τις αρθρώσεις του σώματός τους, ρωμαλέους και δασύτριχους. Μια άγρυπνη φιλεργία είναι ευδιάκριτη σ’ αυτούς τους ανθρώπους, ενώ στον χαρακτήρα και στα φυσικά τους είναι άνθρωποι με αυτοπεποίθηση και ανεξαρτησία γνώμης, μάλλον άγριοι παρά ήμεροι, στις τέχνες και στα επαγγέλματα θα τους βρεις πολύ έξυπνους και πολύ εύστροφους και στα πολεμικά ανώτερους. Άλλωστε, και όλα τα προϊόντα που παράγει η γη θα τα βρεις να έχουν ιδιότητες αντίστοιχες με τις ιδιότητες της γης.

Ιπποκράτης, «Περί ανέμων, υδάτων και τόπων», μτφρ. Δ. Λυπουρλής,
στο Ανθολογία Aρχαίας Eλληνικής Γραμματείας, OΕΔΒ, 1999

• Αναζητήστε τα αντώνυμα των επιθέτων (όπου υπάρχουν) στο κείμενο 6. • Προσέξτε πώς η αλλαγή της σημασίας των επιθέτων μεταβάλλει συνολικά την περιγραφή.

Kείμενο 7 [Mάθετε κι αυτό για τη διατροφή σας]

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

Οι επιστημονικές έρευνες των διατροφολόγων διαψεύδουν κάποιες πεποιθήσεις για τα τρόφιμα, που βασίζονται σε λαϊκές δοξασίες.

Το ψάρι κάνει καλό στη μνήμη, επειδή περιέχει φωσφόρο.		Δεν υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ φωσφόρου και αύξησης της μνήμης.
Δεν πετάμε τις φλούδες των φρούτων, γιατί εκεί βρίσκονται οι βιταμίνες.		Τα κύρια θρεπτικά συστατικά των φρούτων βρίσκονται στη σάρκα τους.
Το κόκκινο κρέας κάνει καλό, επειδή αυξάνει τα ερυθρά αιμοσφαίρια του αίματος.		Τα κρέατα, είτε κόκκινα είτε λευκά, περιέχουν ικανή ποσότητα σιδήρου.
Το λεμόνι απολυμαίνει τα θαλασσινά, που τρώγονται ωμά.		Το κιτρικό οξύ δεν εξουδετερώνει τις μολύνσεις από ιούς ή βακτήρια.
Τρώγοντας πορτοκάλια δεν διώχνουμε το κρυολόγημα, απλώς η βιταμίνη C το καταπολεμά.		Το ασκορβικό οξύ δεν θεραπεύει το κρυολόγημα, αλλά βοηθά τη γενική κατάσταση του οργανισμού.

εφημ. Η ΚAΘHMEPINH, 1999

1 Διερευνήστε τη λειτουργία των ονοματικών φράσεων που είναι υπογραμμισμένες στο κείμενο 7.

2 Υπογραμμίστε ορισμένες ονοματικές φράσεις και ζητήστε από έναν συμμαθητή σας να βρει πώς λειτουργούν στο κείμενο 7.

Παραγωγή και σύνθεση

• Στα κείμενα 6 και 8 εντοπίστε δέκα (10) παράγωγες λέξεις, καταγράφοντας σε διπλανές στήλες την παραγωγική τους κατάληξη (επίθημα). • Προσπαθήστε στις λέξεις αυτές (όπου είναι δυνατόν) να αλλάξετε την παραγωγική κατάληξη - επίθημα για να σχηματίσετε νέες λέξεις.

Παράγωγη λέξη	Παραγωγική κατάληξη-επίθημα

Kείμενο 8 [Aπαγορεύουν ένα πλήθος από φαγητά!]

Κατά τη δική μου γνώμη οι πρώτοι που βάφτισαν ιερή αυτή την αρρώστια ήταν άνθρωποι του τύπου των σημερινών μάγων και εξαγνιστών: ζητιάνοι που γυρίζουν από δω και από κει και ξεγελούν τον κόσμο παριστάνοντας τον εξαιρετικά θεοσεβούμενο άνθρωπο που, επιπλέον, κατέχει και μια σοφία σπάνια σε άλλους. Αυτοί ακριβώς οι άνθρωποι μέσα στην αμηχανία τους, που δεν ήξεραν τι να δώσουν στον άρρωστο για να του κάμουν καλό, βρήκαν να ρίχνουν σαν ρούχο επάνω τους και να βάζουν μπροστά τους σαν ασπίδα τη δύναμη του θεού, ώστε να μην αποκαλυφθεί η τελεία τους άγνοια. Έτσι έβγαλαν τη θεωρία πως η αρρώστια αυτή είναι ιερή. Ύστερα βρήκαν όμορφες λέξεις και έναν τρόπο γιατρειάς που τους εξασφαλίζει τους ίδιους: κάνουν εξαγνισμούς και λένε ξόρκια, απαγορεύουν τα λουτρά καθώς και ένα πλήθος από ακατάλληλα για άρρωστους ανθρώπους φαγητά: από τα θαλασσινά το μπαρμπούνι, το μελανούρι, τα κεφαλόπουλα και το χέλι (αυτά είναι, πράγματι, τα πιο βλαβερά)· από τα κρέατα το κατσικίσιο, του ελαφιού, του γουρουνόπουλου και του σκύλου (τα κρέατα αυτά κάνουν κυριολεκτικά άνω κάτω το πεπτικό μας σύστημα)· από τα πουλερικά τον κόκορα, το τρυγόνι, την οτίδα (που θεωρούνται ιδιαίτερα βαριά)· από τα λαχανικά τον δυόσμο, το σκόρδο και τα κρεμμύδια (το δριμύ δεν κάνει ποτέ καλό στον άρρωστο)· ρούχο μαύρο να μη φορούν (θυμίζει θάνατο το μαύρο)· σε κατσικίσιο δέρμα να μην ξαπλώνουν ούτε να το φορούν, ούτε να βάζουν το ένα πόδι επάνω στο άλλο ή να σταυρώνουν τα χέρια (δένουμε την τύχη μας, όπως λέει ο κόσμος, με όλα αυτά!).

Ιπποκράτης, «Περί ιερής νόσου», μτφρ. Δ. Λυπουρλής, στο Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, OΕΔΒ, 1999

• Αναζητήστε, χωρισμένοι σε τρεις ομάδες, στα κείμενα 6 και 8 τέσσερις (4) σύνθετες λέξεις. • Διαμορφώστε μετά έναν πίνακα, όπου να καταγράψετε το α´ και β´ συνθετικό κάθε λέξης. • Με βάση το α´ και το β´ συνθετικό δημιουργήστε νέες λέξεις.

Σύνθετη λέξη	Α´ συνθετικό – Γραμματική κατηγορία	Β´ συνθετικό

Κείμενο 9 [Mια ιστοσελίδα αφιερωμένη στην υγεία]

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

Διαλέξτε μετρητή Θερμιδομετρητής

Ιατρεία διακοπής καπνίσματος: Όταν η θέληση δεν αρκεί

Σίγουρα δεν είστε λίγοι εκείνοι που επιχειρήσατε να κόψετε το κάπνισμα αλλά δεν τα καταφέρατε. Μην απογοητεύεστε, μπορείτε να βρείτε πολύτιμη αρωγή σε ένα από τα πολλά ιατρεία καπνίσματος. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα κατά του Καπνίσματος, η πνευμονολόγος Χαρά Κυριακάκη υπεύθυνη των Ιατρείων Διακοπής του Καπνίσματος του Δήμου Καλλιθέας, μιλά για τον θεσμό, τις εφαρμοζόμενες μεθόδους αντιμετώπισης και την άμεση ανάγκη κρατικής υποστήριξης

Ειδήσεις

28 ΜΑΪΟΥ 11:39

Χρήση αγχολυτικών χωρίς ιατρική συνταγή κάνουν τα Ελληνόπουλα

Αθήνα: Αγχολυτικά φάρμακα καταναλώνουν -χωρίς ιατρική συνταγή- καταναλώνουν τα Ελληνόπουλα, τα οποία πίνουν, καπνίζουν και αφιερώνουν τον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο τους μπροστά στην τηλεόραση ή στον ηλεκτρονικό υπολογιστή.

28 ΜΑΪΟΥ 10:36

Η μεμονωμένη άνοδος της πίεσης εκγυμονεί μελλοντικούς κινδύνους

Νέα Υόρκη: Μία μόνο μεμονωμένη μέτρηση αυξημένης τιμής αρτηριακής πίεσης έπειτα από μια επίσκεψη στον ιατρό αυξάνει την πιθανότητα εκδήλωσης προβλημάτων υγείας του υπερτασικού στο μέλλον, σύμφωνα με άρθρο του επιστημονικού εντύπου Annals of Family Medicine.

• Στο κείμενο 9 εντοπίστε έξι (6) σύνθετες λέξεις και καταγράψτε το α´ και β´ συνθετικό. • Προσέξτε να επιλέξετε σύνθετες λέξεις των οποίων το α´ συνθετικό να ανήκει σε διαφορετικό μέρος του λόγου (π.χ. ουσιαστικό, επίθετο, αντωνυμία, αριθμητικό κτλ.). • Mε κάποιες από αυτές αλλά και άλλες σύνθετες λέξεις (από το α´ ή το β´ συνθετικό τους), περιγράψτε σε έναν φίλο σας τους κινδύνους που διατρέχει η υγεία του αν δεν προσέχει.

Σύνθετη λέξη	Α´ συνθετικό	Β´ συνθετικό

Στοιχεία που συνοδεύουν τον προφορικό λόγο

Kείμενο 10 [O μπαμπάκας μου! ― Kόμικς]

eik

1 Eντοπίστε στοιχεία που συνοδεύουν τον προφορικό λόγο στο κόμικς που διαβάσατε. • Βρείτε τι εκφράζει η χρήση κάθε εξωγλωσσικού στοιχείου στο «κείμενο» αυτό.

2 Διαμορφώστε έναν πίνακα με το σωματικό βάρος κάθε μαθητή της τάξης και συνεργαστείτε με τους καθηγητές των Mαθηματικών και της Πληροφορικής για να βγάλετε τα αντίστοιχα στατιστικά στοιχεία (κείμ. 11).

Kείμενο 11 [Aς προσδιορίσουμε το βάρος μας]

Προσδιορισμός και κατηγοριοποίηση παχυσαρκίας

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, ο προσδιορισμός της παχυσαρκίας γίνεται μέσω του Δείκτη Μάζας Σώματος, ο οποίος προκύπτει αν διαιρέσουμε το σωματικό βάρος (σε κιλά) με το τετράγωνο του ύψους (σε μέτρα).

Δείκτης Μάζας Σώματος = Σωματικό Βάρος (σε κιλά)/Ύψος² (σε μέτρα)

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει την κατηγοριοποίηση με βάση τον Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ):

Αν ο ΔΜΣ είναι:	Το άτομο είναι:
Μικρότερος από 18.5	Ισχνό (αδύνατο)
Από 18.5 έως 25 Από 25 έως 30	Φυσιολογικού βάρους Υπέρβαρο
Μεγαλύτερος του 30 και ειδικότερα:
Από 30 έως 35 Από 35 έως 40	Ήπια παχύσαρκο (1^ος βαθμός παχυσαρκίας) Μέτρια παχύσαρκο (2^ος βαθμός παχυσαρκίας)
Μεγαλύτερος του 40	Σοβαρά παχύσαρκο (3^ος βαθμός παχυσαρκίας)

Από αφιέρωμα της ΕΡΤ στη διατροφή (ert.gr)

Ας ζυγιστούμε μετά το τέλος των ασκήσεων!

Kείμενο 1 [Eίμαστε ό,τι τρώμε]

Σίγουρα δεν φταίμε μόνο εμείς!

Τι λέτε; Κάνουμε μια προσπάθεια;

Νικολέτα Αγγελίδου, μαθήτρια B' τάξης 6ου Γυμνασίου Σερρών

(http://www.6gymnasio.gr)

Είμαστε ό,τι τρώμε

Kείμενο 2 [Παρατηρώντας τα γλυκά…]

δώρημα: οτιδήποτε κάνουμε δώρο, χαρίζουμε σε κάποιον.

Γιάννης Ευσταθιάδης, Με γεμάτο στόμα, εκδ. Ύψιλον, 2002

Kείμενο 3 Η μεσογειακή διατροφή

Διαγραμματική απεικόνιση των διατροφικών συστάσεων σε επίπεδο τροφίμων

Μην ξεπερνάτε το επιθυμητό βάρος για το ύψος σας.

• Προτιμάτε φρούτα ή ξηρούς καρπούς και όχι γλυκίσματα στα ενδιάμεσα μικρογεύματα.

• Προτιμάτε ψωμί ή ζυμαρικά ολικής αλέσεως.

• Προτιμάτε το νερό και όχι τα αναψυκτικά.

Αντωνία Tριχοπούλου, στο Ανιχνεύοντας το Σήμερα, προετοιμάζουμε το Αύριο,

Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα 2001

Kείμενο 4 [H ταινία Πολίτικη κουζίνα]

Ενημερωτικό φυλλάδιο της εταιρείας διανομής κινηματογραφικών ταινιών Village films

Εικόνα Kείμενο 5 [Ένα «νόστιμο» καλτσόνε]

eik

Nίκος Mαρουλάκης, περ. «Eρευνητές» εφημ. H ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 2004

Kείμενο 6 [Γονείς και διατροφή]

περ. «Ε-Ιατρικά», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2003

Kείμενο 7 [Πόσον η ζωή ήτο γλυκεία…]

— Μας ήρθε, είπεν, η μυζήθρα, μυρωδάτη, αχνιστή. ∆ην έφερε πεσκέσι το Ξενιώ, η μικρή τσούπα** του Πατσοστάθη. Ύστερ' από λίγο θα 'ρθη, λέει, ο αφέντης της –δηλαδή ο πατέρας της– να μας φέρη, λέει, το κοκορέτσι, ψημένο, έτοιμο. Όσον διά τα δύο μπούτια θα μας τα φέρη, λέει, ωμά, για να τα ψήσουμε αργότερα εδώ.

— Μπερεκέτβερσιν· (ο θεός να τα πληθύνη).

— Βεβαίως.

— Και πάλι τα δύο μπούτια, ο ίδιος ο Στάθης θα μας τα ψήση εδώ, για να έχουμε να δειλινίσουμε.

* ρώμη: η σωματική δύναμη, το σφρίγος.

** τσούπα: η μικρή κοπέλα, κόρη.

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Τα ρόδιν' ακρογιάλια», Άπαντα, εκδ. Δόμος, 1997

Kείμενο 8 Aγνά βιολογικά προϊόντα

eik

Διαφημιστική αφίσα

Kείμενο 9 [Tι πλούσια γλώσσα για έναν πεινασμένο γάτο!]

eik

Kείμενο 10 [Προσωρινή απόλαυση, μόνιμη ζημιά]

περ. «E-Iατρικά», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2002

«Κάπνισμα - Οινόπνευμα» [πηγή: Οικιακή Οικονομία Α΄ Γυμνασίου]

Kείμενο 11 [Tι τρώμε κατά τη διάρκεια των εξετάσεων;]

Τι, τελικά, είναι πραγματικά αποτελεσματικό και τι μπορεί να αποβεί μπούμεραγκ* στην απόδοση του μαθητή;

Η γενική αρχή που πρέπει να διέπει τη δίαιτα του υποψηφίου είναι γεύματα εύπεπτα και τακτά.

Κατά συνέπεια, παχιά κρέατα, αλλαντικά, γλυκά πλούσια σε βούτυρο και κρέμες γάλακτος πρέπει να αποφεύγονται.

** υπογλυκαιμία (η): η παθολογική μείωση του σακχάρου που περιέχεται στο αίμα.

περ. «E-Iατρικά», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 2002

Kείμενο 12 [Ένας καφές = χίλιες λέξεις]

Quino, Καλή όρεξη, εκδ. Bαβέλ, 1987

Μπορείτε να επεξεργαστείτε μια λέξη ή μεγαλύτερο μέρος του κειμένου.

1. Για έντονα γράμματα, επιλέξτε τη λέξη ή το κείμενο και πατήστε Ctrl+B ή Ctrl+Shif+B, για πλάγια γράμματα πατήστε Ctrl+Ι ή Ctrl+Shif+I και για υπογραμμισμένα γράμματα πατήστε Ctrl+U ή Ctrl+Shif+U.

2. Για τη μετακίνηση μια λέξης ή ενός τμήματος, επιλέξτε τη λέξη ή το τμήμα και σύρτε στη νέα θέση.

2α. Αλλιώς, για αποκοπή, επιλέξτε τη λέξη ή το τμήμα του κειμένου πατώντας Ctrl+X και για επικόλληση Ctrl+V. Για αντιγραφή πατήστε Ctrl+C

3. Για επαναφορά, πατήστε Ctrl+R.

4. Μπορείτε επίσης να διαγράψετε μια λέξη ή να προσθέσετε δικό σας κείμενο.

Σημ. Στο κινητό ή στο τάμπλετ δεν ισχύει το 1.

Kείμενο 1 [Eίμαστε ό,τι τρώμε]

Eρωτήσεις κατανόησης

Kείμενο 2 [Παρατηρώντας τα γλυκά…]

Eρωτήσεις κατανόησης

Kείμενο 3 Η μεσογειακή διατροφή

Eρωτήσεις κατανόησης

B1 Τι είναι η ονοματική φράση και ποια η λειτουργία της στην πρόταση;

Aκούω και μιλώ

Oι πρώτες μου γνώσεις για τα μέρη της πρότασης

Διαβάζω και γράφω

Διαπιστώνω ότι:

Aκούω και μιλώ

Διαπιστώνω ότι:

Διαβάζω και γράφω

– Oι άνθρωποι δεν εφαρμόζουν τους κανόνες καλής διατροφής.

Aκούω και μιλώ

Mαθαίνω ότι:

B2 Επιθετικός προσδιορισμός

Aκούω και μιλώ

Kείμενο 4 [H ταινία Πολίτικη κουζίνα]

Εικόνα Kείμενο 5 [Ένα «νόστιμο» καλτσόνε]

Διαβάζω και γράφω

Μαθαίνω ότι

Kείμενο 6 [Γονείς και διατροφή]

Διαβάζω και γράφω

Γ1 Kλίση ουσιαστικών

Aκούω και μιλώ

Παρατηρώ ότι:

Διαβάζω και γράφω

Προσέχω ότι:

Aκούω και μιλώ

Διαπιστώνω ότι:

Kείμενο 7 [Πόσον η ζωή ήτο γλυκεία…]

Kείμενο 8 Aγνά βιολογικά προϊόντα

Διαβάζω και γράφω

Γ2 Κλίση επιθέτων

Διαβάζω και γράφω

Διαπιστώνω ότι:

Kείμενο 9 [Tι πλούσια γλώσσα για έναν πεινασμένο γάτο!]

Aκούω και μιλώ

Mαθαίνω ότι:

Διαβάζω και γράφω

Kείμενο 10 [Προσωρινή απόλαυση, μόνιμη ζημιά]

Kείμενο 11 [Tι τρώμε κατά τη διάρκεια των εξετάσεων;]

Kείμενο 12 [Ένας καφές = χίλιες λέξεις]

Aκούω και μιλώ

Διαβάζω και γράφω

Aκούω και μιλώ

Διαβάζω και γράφω

Διαθεματική εργασία

AΣ ΘYMHΘOYME TI MAΘAME Σ' AYTHΝ THN ENOTHTA

Oνοματική φράση – Επιθετικός προσδιορισμός

Kείμενο 1 [Tι θα γευτείτε αυτό τον μήνα!]

Kείμενο 2 [1η Δεκεμβρίου, ημέρα κατά του AIDS*]

Kλίση ουσιαστικών και επιθέτων

Kείμενο 3 [Ένα πλούσιο γεύμα στο Βυζάντιο]

Kείμενο 4 [Μια σύγχρονη συνταγή μαγειρικής]

Kείμενο 5 [Ω, καρδιά μου – Διαφήμιση]

Ω3 λιπαρά οξέα καρδιοπροστασία στο ... ποτήρι σας!

Ω καρδιά μου!

Kείμενο 6 [O τόπος επηρεάζει το σώμα και τον χαρακτήρα μας]

Kείμενο 7 [Mάθετε κι αυτό για τη διατροφή σας]

Παραγωγή και σύνθεση

Kείμενο 8 [Aπαγορεύουν ένα πλήθος από φαγητά!]

Κείμενο 9 [Mια ιστοσελίδα αφιερωμένη στην υγεία]

Στοιχεία που συνοδεύουν τον προφορικό λόγο

Kείμενο 10 [O μπαμπάκας μου! ― Kόμικς]

Kείμενο 11 [Aς προσδιορίσουμε το βάρος μας]

Kείμενο 1 [Eίμαστε ό,τι τρώμε]

Kείμενο 2 [Παρατηρώντας τα γλυκά…]

Kείμενο 3 Η μεσογειακή διατροφή

Kείμενο 4 [H ταινία Πολίτικη κουζίνα]

Εικόνα Kείμενο 5 [Ένα «νόστιμο» καλτσόνε]

Kείμενο 6 [Γονείς και διατροφή]

Kείμενο 7 [Πόσον η ζωή ήτο γλυκεία…]

Kείμενο 8 Aγνά βιολογικά προϊόντα

Kείμενο 9 [Tι πλούσια γλώσσα για έναν πεινασμένο γάτο!]

Kείμενο 10 [Προσωρινή απόλαυση, μόνιμη ζημιά]

Kείμενο 11 [Tι τρώμε κατά τη διάρκεια των εξετάσεων;]

Kείμενο 12 [Ένας καφές = χίλιες λέξεις]

Ω3 λιπαρά οξέα
καρδιοπροστασία
στο ... ποτήρι σας!

Ω
καρδιά μου!