Ασύνδετο σχήμα

Στην εικόνα βλέπετε δύο κρίκους μιας αλυσίδας. Ξέρετε, αυτές τις μεγάλες των πλοίων. Έτσι που βρίσκονται όμως, η μία δίπλα στην άλλη, δεν σχηματίζουν αλυσίδα·  είναι μια σειρά από κρίκους. Έχουν όμως μερικά κοινά γνωρίσματα: Οι κρίκοι της αλυσίδας πρέπει να έχουν όλοι την ίδια αντοχή·  να είναι φτιαγμένοι από το ίδιο μέταλλο·  να έχουν τις ίδιες διαστάσεις. Θα πρέπει δηλαδή να υπάρχει ένα είδος «ισότητας» μεταξύ τους. Όπως τοποθετούνται οι κρίκοι ο ένας δίπλα στον άλλον, έτσι μπορούμε να τοποθετήσουμε προτάσεις και φράσεις τη μία δίπλα στην άλλη.

Οι προτάσεις και οι φράσεις που διατάσσονται μ’ αυτόν τον τρόπο είναι ομοειδείς και ισοδύναμες: Τοποθετούνται η μια δίπλα στην άλλη, χωρίς παρατακτικούς συνδέσμους.

•  Άνοιξε την πόρτα, περιεργάστηκε την αίθουσα, προχώρησε στο σαλόνι, κάθισε στη μεγάλη πολυθρόνα. (Ρηματικές φράσεις-προτάσεις).
•  Ήρθα, είδα, νίκησα. (Ρηματικές φράσεις-προτάσεις).
•  Είπε ότι δεν είδε, ότι δεν άκουσε, ότι δεν κατάλαβε τίποτα. (Δευτερεύουσες προτάσεις).

Παρατακτική σύνδεση

Τι αλλάζει σ’ αυτή την εικόνα; Οι κρίκοι συνδέθηκαν. Τώρα πια έχουμε μια αλυσίδα. Δεν έχουμε κρίκους στη σειρά. Ωστόσο, οι ιδιότητες που αναφέραμε στο ασύνδετο σχήμα παραμένουν: Για να είναι χρήσιμη η αλυσίδα, δεν μπορεί να υπάρχουν «αδύνατοι» κρίκοι. Όλοι πρέπει να είναι το ίδιο ισχυροί· πρέπει να έχουν την ίδια αντοχή. Η «ισότητα» πάνω απ’ όλα! Οι δεσμοί (ή, αν θέλετε, οι σύνδεσμοι) συνδέουν κρίκους ίσης αντοχής.

Θεωρήστε ότι οι κρίκοι είναι προτάσεις και φράσεις, και οι δεσμοί παρατακτικοί σύνδεσμοι. Τώρα πια έχουμε έναν άλλο τρόπο διάταξης προτάσεων και φράσεων: την ΠΑΡΑΤΑΞΗ.

Παρατάσσουμε ομοειδείς και ισοδύναμες προτάσεις (κύριες με κύριες, δευτερεύουσες με δευτερεύουσες) και φράσεις, χρησιμοποιώντας για τη σύνδεσή τους παρατακτικούς συνδέσμους .
.

Παρατακτικοί σύνδεσμοι είναι:
α) συμπλεκτικοί: και, κι, ούτε, μήτε, ουδέ, μηδέ.

β) διαχωριστικοί  ή διαζευκτικοί: ή, είτε.

γ) αντιθετικοί: μα, παρά, αλλά, όμως, ωστόσο, μόνο.

δ) συμπερασματικοί: λοιπόν, ώστε, άρα, επομένως, οπότε

ε) επεξηγηματικοί: δηλαδή

•  Σ’ αγαπώ και σε σκέφτομαι. (Κύριες προτάσεις)
•  Διαβάζεις τώρα ή κοιμάσαι; (Κύριες προτάσεις).
•  Της είπε ότι την αγαπά και ότι τη σκέφτεται. (Δευτερεύουσες προτάσεις).
•  Ούτε είδε ούτε άκουσε τίποτα. (Κύριες προτάσεις).

•  Είπε ότι δεν είδε και ότι δεν άκουσε τίποτα. (Δευτερεύουσες προτθε, αλλά και κάθισε με τις ώρες.

  Υποτακτική σύνδεση

Στην εικόνα αυτή βλέπετε μια ξύλινη φορητή κρεμάστρα (ίσως τη γνωρίζετε με το όνομα καλόγερος). Ας δούμε τι συμβαίνει εδώ. Κρεμάμε τα ρούχα στους ξύλινους γάντζους του καλόγερου. Χωρίς αυτόν, θα έπρεπε να τα ακουμπήσουμε σε κάποιο κρεβάτι,

σε κάποια καρέκλα –οπουδήποτε.

Όλοι ξέρετε τι σημαίνει ακαταστασία! Μια ματιά στα δωμάτιά σας μάλλον θα το επιβεβαιώσει...

Τα ρούχα κρέμονται, δηλαδή εξαρτώνται από τους γάντζους της κρεμάστρας. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τις Δευτερεύουσες προτάσεις: Ο ρόλος τους μέσα στην περίοδο είναι να εξαρτώνται από μια Κύρια ή και μια άλλη Δευτερεύουσα.

Η ΥΠΟΤΑΞΗ είναι ο τρόπος σύνδεσης των δευτερευουσών προτάσεων με τις κύριες. Αυτή η υπόταξη ονομάζεται απλή.

Όταν όμως υποτάσσεται μια δευτερεύουσα σε μια άλλη δευτερεύουσα, τότε η υπόταξη ονομάζεται διαδοχική.

Οι δευτερεύουσες (εξαρτημένες) προτάσεις υποτάσσονται στις κύριες  ή σε άλλες δευτερεύουσες- εξαρτώνται απ’ αυτές. Η σύνδεση γίνεται με τους υποτακτικούς συνδέσμους.

Υποτακτικοί σύνδεσμοι είναι:
α) αποτελεσματικοί:  ώστε (να),  που  (να)
β) ειδικοί: που, πως, ότι
γ) χρονικοί: όταν, σαν, ενώ, καθώς, αφού, αφότου, πριν (να), μόλις, προτού, ώσπου, ωσότου, όποτε, όσο που.
δ) αιτιολογικοί: γιατί, επειδή, αφού.
ε) υποθετικοί: αν, σαν, άμα.
στ) τελικοί: να, για να.
ζ) διστακτικοί: μη(ν), μήπως.
η) συγκριτικοί: παρά.
ι) βουλητικοί: να.
ια) εναντιωματικοί: αν και, ενώ, μολονότι, παρ’ όλο που.

ιβ) αναφορικές αντωνυμίες και αναφορικά επιρρήματα (με τα οποία εισάγονται οι αναφορικές προτάσεις): που/οποίος,-α,-ο, όσος,-η,-ο, ό,τι, όπου, όπως.
ιγ) ερωτηματικές αντωνυμίες και ερωτηματικά επιρρήματα (με τα οποία εισάγονται οι πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις): τι/ποιος,-α,-ο, πόσος,-η,-ο, πού, πώς, πότε 

•  Φοβάμαι μήπως μειωθεί πολύ η τιμή της Φούσκα ΑΕ. (Κύρια και Ενδοιαστική πρόταση).
•  Κοιμάται ακόμη, γιατί χθες δούλευε μέχρι τις πέντε. (Κύρια και Αιτιολογική πρόταση).
• Έβγαλε το πουκάμισό του, επειδή έκανε ζέστη. (Κύρια και Αιτιολογική πρόταση).
•  Έβγαλε το πουκάμισό του, όταν διαπίστωσε ότι λείπει ένα κουμπί. (Κύρια και Χρονική πρόταση).
•  Χαίρομαι που ήρθες. (Κύρια και Αιτιολογική πρόταση).
•  Πήγε να φέρει βοήθεια. (Κύρια και Τελική πρόταση).
•  Οδηγούσε γρήγορα, για να προλάβει το τρένο. (Κύρια και Τελική πρόταση).
•  Το ανέκδοτο ήταν τόσο κρύο, που δεν γέλασε κανείς. (Κύρια και Αποτελεσματική πρόταση).
•  Αν χάσεις το θάρρος σου, χάνεις τα πάντα στη ζωή. (Υποθετική και Κύρια πρόταση).
•  Εμπόδια είναι αυτά τα τρομερά πράγματα που βλέπεις, όταν απομακρύνεις το βλέμμα από τους στόχους σου. (ΔΙΑΔΟΧΙΚΗ ΥΠΟΤΑΞΗ: η χρονική πρόταση υποτάσσεται στην αναφορική).
 

1. Στην απλή υποτακτική σύνδεση, μια δευτερεύουσα πρόταση (ΔΠ) «υποτάσσεται»-εξαρτάται από μια κύρια (ΚΠ). Οι δύο προτάσεις (η κύρια και η δευτερεύουσα) δεν είναι βέβαια ούτε ομοειδείς ούτε ισοδύναμες.

2. Στη διαδοχική υπόταξη, συνδέονται μόνο δευτερεύουσες προτάσεις (ΔΠ).

3. Στη διαδοχική υπόταξη, οι δευτερεύουσες προτάσεις (ΔΠ) που συνδέονται μπορεί να είναι ομοειδείς. ΔΕΝ είναι ποτέ ισοδύναμες.

ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ:

Στις ακόλουθες περιόδους να χωρίσετε προτάσεις, να ξεχωρίσετε τις κύριες από τις δευτερεύουσες και να εντοπίσετε αν η σύνδεση είναι παρατακτική, υποτακτική ή αν έχουμε ασύνδετο σχήμα:

1. Διάβασα πολύ αλλά δεν έγραψα καλά.
2. Λυπάμαι που σε στενοχώρησα.
3. Ήταν τόσο μεγάλη η χαρά του, ώστε να φύγει χοροπηδώντας.
4. Έσκυψε πάνω του και του ψιθύρισε κάτι στο αυτί.
5. Μοιάζει όντως πολύ χαρούμενος, αλλά δε μου εξηγεί την αιτία.
6. Μακάρι να μπορούσα, αλλά δυστυχώς ούτε επιθυμώ, ούτε θέλω.
7. Ήλθε, είδε και απήλθε.
8. Θέλουν αλλά δεν μπορούν να λησμονήσουν.
9. Νιώθω μεγάλη συγκίνηση, όταν πηγαίνω στο χωριό.
10. Όταν  ήμουν ακόμη κοριτσάκι, μια γυναίκα ήρθε στο σπίτι και ζήτησε να με πάρει στο Παρίσι, για να προσέχω τα παιδιά της.
11. Ολημερίς σκούπιζα το σπίτι, μαγείρευα, πρόσεχα τα παιδιά, έπλενα και τάιζα το μωρό.
12.  Τα βάσανά μου πήραν τέλος, όταν κάποιοι γείτονες ευαισθητοποιήθηκαν και κάλεσαν την αστυνομία,  επειδή κατάλαβαν όσα μου συνέβαιναν.
13.  Είναι λάθος να πιστεύεις ότι οι σεισμολόγοι γνωρίζουν πότε ακριβώς θα γίνει σεισμός, επειδή η επιστήμη δεν  μπορεί ακόμη με ασφάλεια να προβεί σε τέτοιου είδους προβλέψεις.
14.  Πες του ότι είναι καιρός πια να συναντηθούμε.
15.  Πολιτική είναι η τέχνη με την οποία μοιράζεις μια πίτα με τέτοιο τρόπο, ώστε να πιστεύει ο καθένας ότι έχει πάρει το μεγαλύτερο κομμάτι.

Εμπεδώνουμε με διαδραστικό βίντεο με τον κ. Γ. Παπαθανασίου: