Εικόνες από το παλιό Ηράκλειο

 Ναοί του χθες

Ο Άγιος Γεώργιος ο Βενέτικος (S. Giorgi Venetico) βρίσκεται κοντά στο ενετικό λιμάνι στην περιοχή που ήταν γνωστή ως «βαρελάδικα», ανάμεσα στο ναό του Αγίου Δημητρίου και το λιμάνι.Είναι μεγάλη μονόχωρη δρομική Βασιλική με δίρριχτη στέγη από την οποία δεν σώζεται τίποτα.Στην περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας μετατράπηκε σε Τέμενος του Καπετάν Ιμπραήμ Πασά. Μετά την αποχώρηση των μουσουλμάνων, πουλήθηκε ως ανταλλάξιμος και στέγασε για πολλά χρόνια αποθήκη για βαρέλια.Σήμερα ο Ναός που έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο, είναι ασκεπής και ημιερειπωμένος με πολλές μεταγενέστερες επεμβάσεις στις τοιχοποιίες και στην αρχιτεκτονική του μορφή.

Άποψη του σχεδόν κατεστραμμένου ναού του Αγίου Γεωργίου του Βενέτικου, 2007

Το Καθολικό της μονής του Αγίου Φραγκίσκου ήταν ο μεγαλοπρεπέστερος καθολικός ναός του Χάνδακα και ανήκε στο Τάγμα των Φραγκισκανών μοναχών. Βρισκόταν στη θέση του σημερινού Αρχαιολογικού Μουσείου, στη βορειοανατολική πλευρά της Πλατείας Ελευθερίας. Στην οθωμανική περίοδο ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί, αφιερωμένο στον Σουλτάνο Μωάμεθ τον Πορθητή (Φετίχ) και αποκαλείτο Χουγκιάρ Τζαμί (αυτοκρατορικόν). Μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα σωζόταν μόνο το παρεκκλήσι του ναού, το Διακονικό (Sacristie), το οποίο κατεδαφίστηκε κατά την ανέγερση του νέου κτιρίου του Μουσείου Ηρακλείου.

Η μονή των Φραγκισκανών μοναχών βρισκόταν στην περιοχή του σημερινού Αρχαιολογικού Μουσείου. Μετά την άλωση του Χάνδακα το 1669 μετατράπηκε σε τζαμί. Από τη μονή σώζεται η κύρια πύλη του ναού, που διακοσμεί σήμερα την είσοδο των Δικαστηρίων, 1900 - 1905 (Τζ. Τζερόλα, Ηράκλειο, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη)

 Λησμονημένη αλλά ευτυχώς διατηρημένη σε καλή κατάσταση είναι η εκκλησία της Αγίας Αναστασίας, δίκλιτη Βασιλική με λοξό εγκάρσιο κλίτος στην ανατολική πλευρά, που βρίσκεται στην οδό Δελημάρκου στο «Καμαράκι» και αποτελεί ένα μοναδικό μνημείο της πόλης, κυρίως λόγω της εντυπωσιακής κατασκευής της που ακολουθεί τις βασικές αρχές του γοτθικού ρυθμού.

Στην πλατεία Κορνάρου υπήρχε ο Ναός του Σωτήρος Χριστού (San Salvatore) του τάγματος των Αυγουστινιανών μοναχών που κτίστηκε στο τέλος του 13^ου αι. Ο σεισμός του 1508 τον κατέστρεψε, αλλά στη θέση του ανεγέρθηκε ξανά νέος. Στην οθωμανική περίοδο, με την προσθήκη μιχράμπ, μιμπάρ και μιναρέ, ο ναός μετατράπηκε σε τέμενος της Βασιλομήτορος Βαλιδέ Σουλτάνας, το λεγόμενο Βαλιδέ Τζαμί απ'όπου πήρε την ονομασία της όλη η περιοχή μέχρι και σήμερα. Το 1925 ο ναός κρίθηκε κατάλληλος να στεγάσει σχολείο. Έτσι το μνημείο διαμορφώθηκε αναλόγως με τη διάνοιξη μιας σειράς πλαϊνών παραθύρων προκειμένου να εξασφαλιστεί ο αναγκαίος φωτισμός. Μέχρι την κατεδάφισή του το 1970, ο ναός, τα εσωτερικά αρχιτεκτονικά στοιχεία καθώς και η αρχική ξύλινη στέγη του διατηρούνταν ακέραια.

Ο ναός του Σωτήρος, 1973

Ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής ή San Giovanni, όπως καταγράφηκε από τον Βερντμύλλερ με χρονολογία κατασκευής του το 1271, ήταν Καθολική εκκλησία του τάγματος των Φραγκισκανών Μοναχών.  Ο ναός βρίσκεται στη συμβολή των οδών Καρτερού και 1821. Το κτίριο έχει υποστεί τις επιδράσεις του χρόνου και τις νεότερες επεμβάσεις, όμως διατηρείται σε καλή κατάσταση. Σήμερα στο χώρο του στεγάζονται εμπορικά καταστήματα.

Ο ορθόδοξος ναός του Αγίου Ονουφρίου ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής με τρούλο. Πρώτη αναφορά του ναού, ο οποίος ξεχώριζε με τον εντυπωσιακό τρούλο και την ισχυρή τοιχοδομία του, συναντάμε σε κατάλογο των εκκλησιών του Χάνδακα του 1583. Μετά την αποχώρηση των μουσουλμάνων πουλήθηκε ως ανταλλάξιμος σε ιδιώτες και για πολλά χρόνια λειτουργούσε ως λαδάδικο. Σήμερα, ο ναός είναι εγκαταλελειμμένος, ασφυκτικά θαμμένος ανάμεσα σε πολυκατοικίες, στη μέση του οικοδομικού τετραγώνου που περιβάλλεται από τις οδούς 1866 - Τσικριτζή - Έβανς.

Στο χώρο της πρώην Εφορείας Καπνού και ανατολικά του ναού της Αγίας Τριάδας, στην ομώνυμη συνοικία, υπήρχε κατά το πρώτο μισό του 17ου αι. η ορθόδοξη μονή καλογραιών της Παναγίας της Ακρωτηριανής, μετόχι της Κυρίας Ακρωτηριανής, σήμερα Μονής Τοπλού στη Σητεία. Στην οθωμανική περίοδο η μονή κατεδαφίστηκε και στη θέση της κτίστηκε στρατώνας που με το χρόνο απέκτησε άλλες χρήσεις, όπως μουσουλμανικό ορφανοτροφείο. Τελευταία ο χώρος χρησιμοποιήθηκε ως καπνοκοπτήριο, ενώ σήμερα το υπάρχον κτίριο, που είναι εξ ολοκλήρου οθωμανικό με πολλές μεταγενέστερες επεμβάσεις, αναστηλώθηκε από τη 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και στεγάζει τις υπηρεσίες της.

Η Παναγία της πλατείας (Piazza delle Erbe = πλατεία των δημητριακών = η λαχαναγορά τους) ή Madonnina, βρισκόταν στην αρχή των οδών 1821 και Κατεχάκη. Στους καταλόγους των εκκλησιών του Χάνδακα αναγράφεται άλλοτε ως λατινική και άλλοτε ως ελληνική εκκλησία. Στην οθωμανική περίοδο μετατράπηκε στο τέμενος Ρεϊσούλ Κιουτάμπ Χατζή Χουσεΐν Εφέντη και μεταγενέστερα ονομάστηκε «Αραστάς» (= Κλειστή Αγορά), από όπου πήρε το όνομα της η περιοχή, γνωστή μέχρι σήμερα σε όλους τους Ηρακλειώτες. Μετά την ενσωμάτωση της Κρήτης στο ελληνικό κράτος, η Παναγία του Φόρου ανασκευάστηκε ριζικά και χρησιμοποιήθηκε ως κλειστή αγορά. Το 1961, γκρεμίστηκε και στη θέση της κτίστηκε το ξενοδοχείο Ελ Γκρέκο. Στις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν κατά την κατεδάφιση, κάτω από το μνημείο αποκαλύφθηκε ναός της Β΄ Βυζαντινής περιόδου.

Άποψη της πόλης του Ηρακλείου. Σε πρώτο πλάνο η Εκκλησία της Παναγίας στο Ξώπορτο (Madonnina) ως Αραστά Τζαμί. Στο κέντρο, ο ναός του Αγίου Μηνά και δεξιά ο μιναρές της Αγίας Αικατερίνης, 1900

Κρήνες

Οι βενετσιάνικες κρήνες και οι οθωμανικές βρύσες, που σήμερα κοσμούν ως μνημεία την πόλη του Ηρακλείου, στην Ενετική και την Οθωμανική κυριαρχία δημιουργούνται για καθαρά λειτουργικούς λόγους. Το νερό, εκτός από απαραίτητο στοιχείο για την καθημερινή επιβίωση, αποτελεί επιπλέον κομβικό σημείο των οθωμανικών θρησκευτικών πρακτικών.

Οι πρώτοι που σκέφτονται να μεταφέρουν πηγαίο νερό στη διψασμένη πόλη του Χάνδακα είναι οι Βενετοί, ενώ την οριστική λύση στο πρόβλημα της ύδρευσης δίνει το 1626-1628 ο γενικός προβλεπτής Φραγκίσκο Μοροζίνι, που κατασκευάζει υδραγωγείο συγκεντρώνοντας τα νερά από τρεις πηγές του Γιούχτα. Το νερό, μέσω ενός μεγάλου υδαταγωγού και με τη βοήθεια ειδικών υδατογέφυρων στη Σίλαμο και στη Φορτέτσα, φτάνει στην τάφρο του φρουρίου του Χάνδακα. Εντός των τειχών το νερό συνεχίζει την πορεία του για την κρήνη του Μοροζίνι μέσω υδαταγωγού, που περνά πάνω από τρεις καμάρες, στη σημερινή πλατεία Ελευθερίας.

Τμήμα των τριών καμαρών στην Πλατεία Ελευθερίας, πάνω από την πύλη του Αγίου Γεωργίου, 1900 - 1905

Η υδατογέφυρα της Αγίας Ειρήνης κτισμένη το 1839, κατά τη διάρκεια της αιγυπτιακής κατοχής

Κρήνη Μοροζίνι

Άποψη της κρήνης Μοροζίνι στις αρχές του 20ού αιώνα

Η οκτάλοβη δεξαμενή της στηρίζεται πάνω σε ειδική εξέδρα με τρεις αναβαθμούς. Διακοσμείται με ανάγλυφες μυθολογικές παραστάσεις, θαλάσσιες μορφές, όπως τρίτωνες και δελφίνια, καθώς και διάφορα οικόσημα. Πάνω από τη δεξαμενή υψώνονται τέσσερα λιοντάρια, από τα στόματα των οποίων έρεε νερό. Στην κορυφή της κρήνης δέσποζε ένα μεγάλο άγαλμα του Ποσειδώνα, το οποίο, όμως κατέρρευσε, πιθανώς από σεισμό.

Η κρήνη Πριούλι πίσω από το Μποδοσάκειο

Οι Οθωμανοί κατά το διάστημα της πολιορκίας του Χάνδακα είχαν κόψει τον αγωγό της κρήνης Μοροζίνι και η πόλη βασανιζόταν από έλλειψη νερού. Τότε ο Γενικός Προβλεπτής Αντόνιο Πριούλι βρήκε φλέβα νερού μέσα στην τάφρο, έξω από τον προμαχώνα Βηθλεέμ στη νότια πλευρά του χερσαίου τμήματος των ενετικών τειχών, το οποίο διοχέτευσε απέναντι από τη θαλάσσια πύλη Δερματά, όπου κατασκεύασε, γύρω στα 1666, την ομώνυμη κρήνη που σώζεται και σήμερα, πίσω από το Μποδοσάκειο Δημοτικό Σχολείο.

Η κρήνη, που αποτελεί άριστο δείγμα αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής, διακοσμείται με κίονες κορινθιακού ρυθμού και πεσσούς, ενώ η όλη κατασκευή στέφεται με τριγωνικό αέτωμα. Εκατέρωθεν των κιόνων σχηματίζονται κόγχες, οι μετόπες των οποίων φέρουν περίτεχνη διακόσμηση. Η κρήνη είναι επίσης γνωστή με το όνομα Φοντάνα Νουόβα (Fontana nuova), ενώ από την οθωμανική περίοδο, ως κρήνη Δελημάρκου.

Κρήνη Μπέμπο

Η κρήνη Μπέμπο δεσπόζει στη σημερινή πλατεία Κορνάρου, δίπλα σε άλλη μεταγενέστερη οθωμανική φιλανθρωπική κρήνη. Κατασκευάστηκε μεταξύ 1552-1554 από τον καπιτάνο Τζιανματέο Μπέμπο, που πρώτος διοχέτευσε πηγαίο νερό μέσω υδραγωγείου στο Χάνδακα.

Κοσμείται με αναγεννησιακού και γοτθικού τύπου στοιχεία καθώς και οικόσημα. Ο κρουνός φέρει ανάγλυφο φυτικό διάκοσμο. Σε δεύτερη χρήση ήταν η μαρμάρινη λεκάνη που συνέλεγε νερό, η οποία αρχικά θα πρέπει να ήταν ρωμαϊκή σαρκοφάγος. Η κρήνη είχε αέτωμα που δυστυχώς αφαιρέθηκε. Στη μέση της κρήνης ξεχωρίζει μεγάλο ακέφαλο άγαλμα ρωμαϊκής περιόδου, που μεταφέρθηκε για το σκοπό αυτό από την Ιεράπετρα.

Το 1938 αφαιρέθηκε και η συλλεκτήρια δεξαμενή στην οποία είχε εντοιχιστεί η κρήνη, προκειμένου να διαμορφωθεί η πλατεία.

«Το άγαλμα της κρήνης, τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας το είχαν βάψει μαύρο οι Αραπάδες, και το λάτρευαν, «δημιουργήσαντες περί αυτού παράδοσιν θρησκευτικήν κατ' έτος τον Μάϊον, συναγειρόμενοι προ αυτού εν χοροίς και άσμασιν»...»

Στ. Σπανάκης, «Η ύδρευση του Ηρακλείου», Ηράκλειο 1981

Κρήνη Σαγκρέντο

H κρήνη κτίστηκε από το Δούκα της Κρήτης Τζιοβάνι Σαγκρέντο, μεταξύ 1602-1604, για να εξυπηρετεί τις ανάγκες των ευγενών που συγκεντρώνονταν στη Λότζια. Αρχικά βρισκόταν στη δυτική πλευρά του Αγίου Τίτου προς την οπλαποθήκη (Armeria) πίσω από τη Λότζια.

Η κρήνη έφερε ανάγλυφη παράσταση που απεικόνιζε μια γυναικεία μορφή ανάμεσα σε δυο κίονες, η οποία κρατούσε στο δεξί της χέρι ρόπαλο και στο αριστερό μια ασπίδα. Σύμφωνα με τον Τζερόλα, η μορφή αυτή συμβόλιζε την Κρήτη.

Ήταν επίσης διακοσμημένη με μια παράσταση του Ευαγγελισμού, η οποία αρχικά αποτελούσε τμήμα σαρκοφάγου, που ενσωματώθηκε στη συνέχεια στην κρήνη.

Κατά την αναστήλωση της Λότζια το ανάγλυφο της κρήνης, το μοναδικό σωζόμενο τμήμα, εντοιχίστηκε στο βόρειο τοίχο της.

Κρήνη του Ιδομενέα

Η Βρύση του Ιδομενέα κοσμεί σήμερα το χώρο πίσω από το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, 2004

Κατασκευάστηκε στα τέλη του 17ου αιώνα κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας.

Σήμερα βρίσκεται πίσω από το νεοκλασικό κτίριο του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης. Η κρήνη κοσμείται με δύο κίονες με φυτικής διακόσμησης κιονόκρανα, ενώ στο μέσο αυτών και εντός αψιδωτής κατασκευής βρίσκεται μαρμάρινη πλάκα με ανάγλυφο διάκοσμο και οθωμανική επιγραφή. Από κατάλληλα διαμορφωμένη οπή στο κάτω τμήμα της πλάκας έτρεχε το νερό μέσα σε μαρμάρινη λεκάνη.

Βρύση του Χανιαλή

Η Βρύση Χανιαλή

Αρχικά, η κρήνη κατασκευάστηκε στο σεράι του Χανιαλή, στη σημερινή οδό Ζωγράφου. Σήμερα βρίσκεται εντοιχισμένη δίπλα στην εξωτερική πύλη του Αγίου Γεωργίου, κάτω από το άγαλμα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Πρόκειται για μια αψιδωτή κατασκευή, η κορυφή της οποίας κοσμείται με φυτική διακόσμηση. Στο εσωτερικό της είναι τοποθετημένη μια πλάκα, ενώ ο κρουνός βρίσκεται μέσα σε ανάγλυφο διακοσμημένο πλαίσιο. Το νερό συγκεντρώνεται σε μαρμάρινη λεκάνη με παρόμοια ανάγλυφη διακόσμηση.

Βρύση του Γενιτσάρ Αγά

Η Βρύση του Γενιτσάρ Αγά

Βρίσκεται στην αρχή της λεωφόρου Ικάρου, δίπλα στην Επιγραφική Συλλογή. Εντός αψιδωτής κατασκευής, που περιβάλλεται από δύο μεγάλους πεσσούς που διακοσμούνται με ροζέτες, βρίσκεται ανάγλυφος, περίτεχνα διακοσμημένος κρουνός.

Το νερό συγκεντρώνεται σε μαρμάρινη λεκάνη με πλούσια ανάγλυφη διακόσμηση.

Φιλανθρωπική κρήνη πλατείας Κορνάρου

Στην οθωμανική περίοδο η σημερινή πλατεία Κορνάρου, στην οποία κάποτε δέσποζε το Τζαμί της Βαλιδέ Σουλτάνας και το φιλανθρωπικό σεμπίλι, αποτελούσε ένα σημαντικό χώρο συνάθροισης των μουσουλμάνων, καθώς υπήρχαν τριγύρω αρκετά καφενεία με ναργιλέδες. Στον ίδιο χώρο γιόρταζαν το Ραμαζάνι και τη μεγάλη τριήμερη γιορτή του μπαϊραμιού.

Η φιλανθρωπική κρήνη (σεμπίλι) κτίστηκε το 1776 από τον Χατζή Ιμπραχίμ Αγά, ο οποίος μάλιστα αφιέρωσε σχεδόν όλη του την περιουσία για τη συντήρησή της. Είναι το μοναδικό στο είδος του σεμπίλι που διασώζεται σήμερα. Πρόκειται για ένα κυκλικό θολωτό κτίριο με ημικυκλικά καγκελωτά παράθυρα ολόγυρα. Μπροστά από κάθε παράθυρο υπάρχει μια βρύση με μια πέτρινη λεκάνη όπου παλαιότερα συγκεντρωνόταν το νερό.

Η κρήνη Μπέμπο, η τουρκική φιλανθρωπική κρήνη (σεμπίλι) και στο βάθος ο επιβλητικός ναός του Σωτήρος λίγο πριν την κατεδάφισή του, στη σημερινή Πλατεία Κορνάρου

Η κρήνη αυτή κινδύνευσε να κατεδαφιστεί, όπως συνέβη δυστυχώς με το Ναό του Σωτήρος, με την προτροπή μάλιστα πολλών Ηρακλειωτών και τοπικών εφημερίδων. Σήμερα λειτουργεί ως καφενείο, συνεχίζοντας μια χρήση που είχε ξεκινήσει από την οθωμανική περίοδο.