Σάπες: ο τόπος μας (2)

   Για πολλούς αιώνες οι άνθρωποι ήθελαν να αποθηκεύουν τα τρόφιμά τους, να τα συντηρούν για όλη τη χρονιά και να τα χρησιμοποιούν όταν τα χρειάζονταν. Τότε δεν υπήρχαν ούτε τα ψυγεία, ούτε οι καταψύκτες. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν στηριζόταν σε υλικά και μέσα που τους παρείχε η φύση, Για παράδειγμα ένας τρόπος συντήρησης των τροφίμων ήταν η χρήση του αλατιού. Εκείνο όμως που ήταν το βασικό μέσον αποθήκευσης ήταν τα αγγεία, φτιαγμένα από πηλό. Όλοι έχουμε δει σε μουσεία να σώζονται ακόμη και σήμερα τεράστια πιθάρια και άλλα αντικείμενα από πηλό από την αρχαία εποχή.

   Ακόμη και για πολλά χρόνια, στον 20ο αιώνα, τα πήλινα σκεύη ήταν τα μοναδικά μέσα αποθήκευσης των τροφίμων. Για πρώτη φορά αναφέρεται ψυκτικό μηχάνημα το 1860, αλλά η χρήση των ηλεκτρικών ψυγείων για οικιακή χρήση άρχισε μετά το 1950. Νωρίτερα υπήρχαν τα ψυγεία πάγου. Αυτά όμως στην περιοχή μας και ιδιαίτερα στα χωριά δεν υπήρχαν καθόλου. Λίγα σπίτια είχαν ψυγείο πάγου στις Σάπες τη δεκαετία του 1950-60. Μέχρι το 1950 τα πήλινα αγγεία ήταν αυτά που χρησιμοποιούσαν οι οικογένειες στον τόπο μας και τα έφτιαχναν οι αγγειοπλάστες ή κανατάδες όπως τους λέει ο λαός μας.

   Το νερό, το λάδι, το αλεύρι, το τυρί, τα παστά κρέατα και πολλά άλλα τρόφιμα ήταν αποθηκευμένα σε πήλινα σκεύη. Τα σκεύη αυτά, στάμνες, κανάτες, κιούπια, πιθάρια κ.λ.π. γινόταν από τον πηλό ή αλλιώς άργιλο. Ο άργιλος υπήρχε σε πολλές περιοχές του τόπου μας, αλλά ανακατεμένος με άλλα υλικά, άμμο, πέτρες κλπ. Ο άργιλος όταν ανακατεύεται με το νερό γίνεται μια συμπαγής μάζα, που πλάθεται και παίρνει ό, τι σχήμα θέλουμε. Για να γίνει ένα σκεύος από πηλό πρώτα πρέπει να απομακρυνθούν οι ξένες ύλες. Ο πηλός όταν ψηθεί σε θερμοκρασία άνω των 1400 βαθμών χάνει όλα τα υγρά και γίνεται μια συμπαγής μάζα αφού λιώνουν τα διάφορα οξείδια των μετάλλων που κλείνουν όλους τους πόρους.

Οι κανατάδες

 Ο κανατάς είναι ένα επάγγελμα που χάθηκε εδώ και χρόνια. Στην εποχή του όμως ήταν ένα στάμνα του Θανάση Κιουπτσήσημαντικό επάγγελμα, τότε που δεν υπήρχε το πλαστικό. Ακόμη δεν ήταν διαδεδομένο το δίκτυο νερού στα σπίτια. Πριν από 40 - 50 χρόνια, σε πολλές πόλεις και σ' όλα τα χωριά, δεν υπήρχε κεντρικό δίκτυο νερού και τα σπίτια δεν είχαν νερό πόσιμο. Στα χωριά, οι περισσότεροι είχαν πηγάδια στις αυλές τους κι από αυτά έβγαζαν νερό για να ποτίσουν τα κηπευτικά, τα δέντρα και τους κήπους. Το νερό των πηγαδιών όμως δεν ήταν πάντα πόσιμο. Γι αυτό οι νοικοκυρές ήταν υποχρεωμένες να προμηθεύονται το νερό από κάποιες κεντρικές βρύσες που υπήρχαν σε πόλεις ή χωριά. Το νερό το μετέφεραν με τις στάμνες. Αυτές ήταν φτιαγμένες από κόκκινο χώμα, με πηλώδη υφή.

  Η δουλειά του κανατά

  Ο κανατάς ήταν ειδικός τεχνίτης στην κατασκευή πήλινων αντικειμένων. Τον πηλό πρώτα Πήλινος σωλήνας του Θανάση Κιουπτσήτον κοσκίνιζαν καλά για να διώξουν την άμμο και τα άλλα άχρηστα υλικά. Το καθαρό χώμα με την πρόσμειξη νερού το έκαναν πηλό και το έπλαθαν δίνοντάς του διάφορα σχήματα. Τα είδη που έφτιαχναν ήταν, εκτός από τις στάμνες που αναφέραμε, τα τσουκάλια, τα κιούπια, τα πιθάρια, οι γλάστρες, τα λαγήνια, τα πιάτα και άλλα. Οι κανατάδες είχαν στο εργαστήριό τους ένα ειδικό εργαλείο με μια στρογγυλή βάση που περιστρεφόταν συνεχώς από τον ίδιο τον κανατά, συνήθως με τη βοήθεια του ποδιού του. Επάνω στη βάση τοποθετούσε αρχικά τη μάζα του πηλού και μετά με τα επιδέξια χέρια του έδινε στον πηλό το σχήμα που ήθελε, καθώς αυτός γύριζε την περιστρεφόμενη βάση του. Σημασία είχε η πρώτη υλή να ήταν στο κέντρο της περιστρεφόμενης βάσης, ώστε με τη επιδεξιότητα των δαχτύλων του να του δίνει συμμετρικό σχήμα.

  Όταν έδινε το σχήμα που ήθελε το άφηνε λίγο να στεγνώσει και μετά το έβαζε σε φούρνο όπου με τη βοήθεια υψηλής θερμοκρασίας το έψηνε κι αυτό αποκτούσε ανθεκτικότητα και στιλπνότητα.

  Οι κανατάδες των Σαπών

  Στις Σάπες δυο ήταν οι πιο γνωστοί κανατάδες, ο Θανάσης Κιουπτσής και ο Βασίλης Σεραφειμίδης . Για τον πρώτο πήραμε πληροφορίες από το γιο του Γιάννη, που κι αυτός από μικρή ηλικία δούλεψε κοντά στον πατέρα του. Ο Θανάσης Κιουπτσής, ήρθε πρόσφυγας το 1922 στις Σάπες από τις 40 Εκκλησιές της Μικράς Ασίας. Την τέχνη τη γνώριζε από τον τόπο που ήρθε, αφ  ού όλη η οικογένεια έκανε αυτή τη δουλειά . Από το επάγγελμα πήρε και το όνομα Κιουπτσής. Το εργαστήριό του ήταν στην οδό Μπακάλμπαση (κοντά στο φούρνο του Ρούφου), όπου ένα μέρος της αυλής υπάρχει ακόμη. Στην ίδια αυλή υπήρχε και ο φούρνος που έψηνε τα αγγεία. Τα είδη που κατασκεύαζε ήταν: μικρά και μεγάλα τσουκάλια, στάμνες, μικρά σταμνάκια, γλάστρες, πιθάρια, κατσαρόλες και σωλήνες. (μερικά από αυτά βρήκαμε και το φωτογραφίσαμε. Αξίζει να αναφέρουμε ότι τους πήλινους σωλήνες που έφτιαχνε τους χρησιμοποιούσαν τότε για τη μεταφορά πόσιμου νερού από τις πηγές στη δεξαμενή από όπου γινόταν η υδροδότηση των Σαπών. Ακόμη και σήμερα σώζονται τέτοιοι σωλήνες στην ανατολική πλευρά των Σαπών. Το εργαστήριό του δούλεψε μέχρι το 1966 για να ζήσει την οικογένειά του και για μερικά χρόνια ακόμη δούλευε από μεράκι. Την πρώτη ύλη που χρησιμοποιούσε την έπαιρνε από την περιοχή που βρίσκεται στα δυτικά του νεκροταφείου, αλλά επειδή ήταν πολύ παχύ, ανακάτευε και μαυρόχωμα σε αναλογία 2 προς 1. Την τέχνη του, παρά το ότι τον βοηθούσαν τα παιδιά του, δεν τη συνέχισαν αφού τα πήλινα αγγεία σιγά-σιγά άρχισαν να αποσύρονται και η τέχνη δεν ήταν οικονομικά αποδοτική.

Ο Σεραφειμίδης Βασίλης ήταν ο παλιότερος αγγειοπλάστης στις Σάπες. Γεννήθηκε στην Κιουτάχεια της Μικράς Ασίας και αρχικά όλη η οικογένειά του (εννέα αδέρφια) εγκαταστάθηκαν στην Ξάνθη. Σε ηλικία 24 χρονών ήρθε στις Σάπες περίπου το 1924. Το επάγγελμα αυτό το γνώριζε από την πατρίδα του και διάλεξε τις Σάπες ως τόπο μόνιμης κατοικίας, εδώ υπήρχαν καλύτερες συνθήκες για το επάγγελμα και ειδικά υπήρχε κατάλληλο χώμα για την κατασκευή των πήλινων αγγείων. Την πρώτη ύλη την έβρισκε από το ίδιο μέρος που αναφέραμε και για τον Κιουπτσή Θανάση. Τα είδη που έφτιαχνε ήταν πιθάρια, κανάτες, μικρές και μεγάλες, στάμνες, γλάστρες, κατσαρόλες κ.ά. Με την τέχνη αυτή ασχολήθηκε μέχρι το 1965, οπότε και συνταξιοδοτήθηκε.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

Σάπες 1957: Η φωτογραφία είναι από το αρχείο του Χαφούζ Μεμέτ. Την αναρτώ εδώ  για να δείξω το κτίσμα που υπάρχει πίσω από την παρέα. Αυτό ήταν του Θανάση Κιουπτσή κι εκεί βρισκόταν το εργαστήριό του, όπου κατασκεύαζε τα πήλινα αγγεία. Το μέρος αυτό βρίσκεται γκρεμισμένο βέβαια, χωρίς να έχει χτιστεί κάτι καινούριο, στην οδό Μπακάλμπαση και στη διασταύρωση προς το ιατρείο του Καραμήτσιου. (δίπλα από το φούρνο του Ρούφου). Υπάρχει και μια δημοτική βρύση για την υδροδότηση της γειτονιάς και μόνο για πόσιμο νερό. Εδώ ερχόταν οι γείτονες και γέμιζαν τις στάμνες με νερό. Σχεδόν κάθε σπίτι είχε στην αυλή του πηγάδι, από το οποίο αντλούσαν νερό για πότισμα.... 

Γύρω στα 1970 στο καφενείο του Καλογιάννη Ευσταθόπουλου η παρέα των φίλων πίνει τη ρετσινούλα της. Ανάμεσα στα πρόσωπα της φωτογραφίας υπάρχει και ο Βασίλης Σεραφειμίδης (δεύτερος από δεξιά). Ήταν ένας από τους λίγους αγγειοπλάστες της εποχής πριν περάσει στη σύνταξη. Είναι, απ' όσο μπορώ να εντοπίσω η μοναδική φωτογραφία που έχω στο αρχείο μου με τον άνθρωπο αυτό. Τα άλλα πρόσωπα από αριστερά: Στέργιος Κενανίδης, Καλογιάννης Ευσταθόπουλος, Μιχάλης Παπαδόπουλος, και τελευταίος ο Αλέκος Σταυρίδης. Τον όρθιο της παρέας δεν τον αναγνωρίζω.