Προσωπικά στοιχεία Εισηγήσεις σε συνέδρια Επίγνωση των εκπαιδευτικών για την Διαδικτυακή έκθεση και τις βιωμένες απειλές των μαθητών
Κωνσταντίνος Δημητρακάκης 1,Σχολικός Σύμβουλος Π.Ε., Διευθυντής ΠΕΚ Λαμίας
Χρυσάνα Μωρίκη 2,Εκπ/κός κλ. ΠΕ 02, Γυμνάσιο-Λ.Τ. Αγίου Γεωργίου Τυμφρηστού
Περίληψη
Η παρούσα έρευνα προσφέρει τη δυνατότητα μιας γόνιμης συνδιαλλαγής πάνω σ? ένα θέμα που πρωτίστως αγγίζει τα παιδιά και τους νέους μας: την ασφάλεια των μαθητών στο Διαδίκτυο, όπως την αντιλαμβάνονται οι εκπαιδευτικοί. Παρά την ωφέλιμη και χρηστική του πλευρά, η ανεξέλεγκτη σε αυτό έκθεση των μαθητών μπορεί να αποβεί επώδυνη και επικίνδυνη. Ανάχωμα σε τέτοιες επικίνδυνες ενίοτε καταστάσεις αποτελούν οι γονείς και ιδιαίτερα οι εκπαιδευτικοί. Το ερώτημα που αβίαστα αναφύεται είναι, κατά πόσο οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί διαθέτουν τον ανάλογο ψηφιακό και ιδιαίτερα μιντιακό γραμματισμό και, αν κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει, ποιες είναι άραγε οι προσωπικές αναπαραστάσεις των εκπαιδευτικών σε σχέση με τους ¨διαδικτυακούς κινδύνους¨, που διατρέχουν οι μαθητές και τις συνακόλουθες βιωμένες απειλές. Εστιάζοντας σε αυτή την διάσταση, η εργασία επικεντρώνεται στη συλλογή σχετικών δεδομένων, υπό το πρίσμα της εκπαιδευτικής προσέγγισης, επιδιώκοντας έτσι να συντηρήσει έναν επιστημονικό διάλογο για το μιντιακό γραμματισμό των εκπαιδευτικών και ιδιαίτερα την ανάπτυξη μιας εκπαιδευτικής συζήτησης με απώτερο στόχο την ενίσχυση την υπάρχουσας γνώσης, που θα αφορά ασφαλείς μαθητικές διαδικτυακές διαδρομές.
Λέξεις κλειδιά: Διαδικτυακοί κίνδυνοι, Διαδικτυακή έκθεση, βιωμένες απειλές, εκπαιδευτικοί.
Το Διαδίκτυο για το σύνολο σχεδόν των μαθητών αποτελεί μια πραγματικότητα και θεωρείται στις μέρες μας, μετά την αδιαμφισβήτητη πρωτιά της τηλεόρασης, το πιο δημοφιλές μέσο. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι είναι σχεδόν προσεγγίσιμο παντού - στο σχολείο, στο σπίτι ή και σε άλλους χώρους - προσφέροντας ταχύτητα απόκρισης, ακρίβεια ενημέρωσης και ικανοποιώντας πολλά και διαφορετικά ενδιαφέροντα. Παρέχει πρόσβαση σε ένα απεριόριστο πλούτο πληροφοριών, σε εκπαίδευση και κατάρτιση από απόσταση, στην ψυχαγωγία και πάνω από όλα στην επικοινωνία (Γερογιάννης, 2006). Ο αχανής αυτός κόσμος του Διαδικτύου ασκεί μια ιδιαίτερη γοητεία στους μαθητές παραμένοντας όμως ένας ριψοκίνδυνος παιδότοπος (Παπαλεωνίδας, κ.ά., 2010, Σοφός, 2009).
Αυτό έχει να κάνει μεταξύ άλλων και με την ανεξέλεγκτη έκθεση των μαθητών σε ακατάλληλο και επιβλαβές για τους ίδιους περιεχόμενο, που προκαλεί, μεταξύ άλλων, φόβο, δυσάρεστα ψυχικά συναισθήματα και έντονη ενδοψυχική ένταση (Σοφός, 2009). Μια τέτοια ανεξέλεγκτη έκθεση των μαθητών, στην πράξη σημαίνει έκθεση σε άσεμνο πορνογραφικό ή διαστροφικό υλικό, πλοήγηση σε ιστοσελίδες βίαιης, ρατσιστικής και τρομοκρατικής θεματολογίας, συμμετοχή σε παράνομο τζόγο, περιήγηση σε ιστοσελίδες σατανιστικών και παραθρησκευτικών οργανώσεων. Επιπρόσθετα, περιλαμβάνονται η λήψη μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου με ακατάλληλο περιεχόμενο, η διακίνηση αρχείων με προσωπικά - ευαίσθητα δεδομένα, το οικονομικό έγκλημα σε on-line συναλλαγές, η διάθεση ναρκωτικών και προϊόντων εγκλήματος, η προώθηση προπαγανδιστικού υλικού, η διάδοση μηνυμάτων με σκοπό τον προσηλυτισμό ή ακόμη και η παρότρυνση σε αυτοκαταστροφικές ενέργειες κλπ. (Γερογιάννης, 2006). Η ευθύνη της προστασίας των ανηλίκων χρηστών του Διαδικτύου βρίσκεται, όπως και στην πραγματική ζωή, στα χέρια των ενηλίκων, εγχείρημα όχι και τόσο εύκολο. Και αυτό, γιατί οι γονείς σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι στον πραγματικό κόσμο φαίνεται να αδυνατούν όλο και περισσότερο στο να παρακολουθήσουν τη μιντιακή κατανάλωση των παιδιών τους και την ηλεκτρονική τους συναναστροφή (Σοφός, 2009).
Μια πλήρης απαγόρευση - από την πλευρά των ενηλίκων - της πρόσβασης των μαθητών στο Διαδίκτυο ή η επιβολή σχετικής επιτήρησης, δεν αποτελεί λύση του προβλήματος, μιας και κάτι τέτοιο ούτε εφικτό είναι ούτε και επιθυμητό. Αυτό που ασφαλώς προβάλλει ως πραγματοποιήσιμο και που προκύπτει μέσα από σχετικές έρευνες είναι ότι το σχολείο με τους εκπαιδευτικούς του πρέπει να παίξει ένα κεντρικό ρόλο στην ανάπτυξη στάσεων και συμπεριφορών που θα επιτρέψουν την ασφαλή πλοήγηση των παιδιών σε ένα διαδικτυακό περιβάλλον (Σοφός 2009, Κατερέλος 2009). Είναι όμως και σε ποιο βαθμό οι ίδιοι οι έλληνες εκπαιδευτικοί σωστά και αντικειμενικά ενημερωμένοι για το παραπάνω ζήτημα;
Διαδίκτυο: παράθυρο στον κόσμο της εικονικής επικοινωνίας
Ο αχανής αυτός ιδεατός κόσμος του Διαδικτύου, έχει ανοίξει νέους πληροφοριακούς ορίζοντες, που έχουν να επιδείξουν ευκαιρίες δημιουργίας κοινωνικών δραστηριοτήτων μέσα από ηλεκτρονικές κοινότητες. Σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με αφορμή τον εορτασμό της Ημέρας Ασφαλούς Διαδικτύου, ένα στα δύο Ελληνόπουλα ηλικίας 9-16 ετών, διαθέτει προφίλ κοινωνικής δικτύωσης στο διαδίκτυο ενώ για το 36% από αυτά, το προφίλ αυτό είναι «δημόσιο», δηλαδή ανοιχτό για ανάγνωση από κάθε χρήστη. Ανάλογο προφίλ διαθέτουν επίσης άνω του 82% των εφήβων 15-16 ετών καθώς και το 26% των παιδιών 9-10 ετών. Περισσότεροι από τους μισούς νέους στην Ε.Ε. έχουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο από το δωμάτιό τους (Ελληνικό Κεντρο Ασφαλούς διαδικτύου, 2010).
Την πρώτη θέση στην χρήση Διαδικτύου μέσω κινητού έχουν τα παιδιά στη Μ. Βρετανία (26%), ενώ ακολουθούν η Ιρλανδία (23%) και η Σουηδία (22%). Στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό είναι χαμηλό (12%), συγκριτικά με το ποσοστό των παιδιών που διαθέτουν κινητό (80% ) το οποίο είναι το υψηλότερο στην Ε.Ε. (8% στην Ισπανία, 9% στην Ιταλία)! Τα χαμηλότερα ποσοστά παρατηρούνται σε χώρες όπου η διείσδυση του κινητού στα παιδιά είναι μικρή (Ρουμανία και Ουγγαρία 2%, Ισπανία 3%, Ιταλία 4%), (Ελληνικό Κεντρο Ασφαλούς διαδικτύου, 2010).
Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, τα κινητά τηλέφωνα και το Διαδίκτυο έχουν ενταχθεί στην καθημερινότητα των παιδιών παρουσιάζοντας διπλάσια ποσοστά χρήσης σε σχέση με το γενικό πληθυσμό. Από σχετική έρευνα που διενήργησε το Παρατηρητήριο για την ΚτΠ διαπιστώνεται η χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή από τη συντριπτική πλειοψηφία των παιδιών 8-15 ετών (85%), με υψηλότερη αναλογία στα παιδιά ηλικίας 12-15 ετών (Παρατηρητήριο για την ΚτΠ, 2009). Το διαδίκτυο χρησιμοποιείται ουσιαστικά στο σπίτι (79%), όπως και ο υπολογιστής, αλλά και στο σχολείο (35%), σε Internet Caf?, σε σπίτια φίλων και συγγενών. Η ψυχαγωγία, η αναζήτηση πληροφοριών και η επικοινωνία αποτελούν τον κύριο λόγο χρήσης του από τα παιδιά (Παρατηρητήριο για την ΚτΠ, 2009). Το κινητό τηλέφωνο φαίνεται να χρησιμοποιεί το 72% των παιδιών, που στα μεγαλύτερα (12-15 ετών) φθάνει το 94%, κατατάσσοντας την Ελλάδα στη πρώτη θέση, όταν ο ευρωπαϊκός μέσος όρος είναι 21% (www.eukidsonline.net). Όπως η συχνότητα χρήσης υπολογιστή, έτσι και η συχνότητα χρήσης του Διαδικτύου αυξάνει με την ηλικία, επηρεάζεται δε και από την ευρυζωνικότητα. Επιπλέον, διαπιστώνεται ότι όσο μεγαλώνει η ηλικία, τόσο επεκτείνεται και η πιθανότητα χρήσης του Διαδικτύου σε οποιοδήποτε μέρος.
Μαθητές: Παγιδευμένοι σε επικίνδυνες διαδικτυακές δραστηριότητες
Ως εξής, και η Neelie Kroes, αρμόδια επίτροπος για την Ψηφιακή Ατζέντα, εκφράζοντας την ανησυχία της σχετικά ανεξέλεγκτη πρόσβαση των μαθητών στο Διαδίκτυο, δηλώνει: «Οι νέοι έχουν πλέον πρόσβαση στο Διαδίκτυο όχι μόνο από τον προσωπικό υπολογιστή αλλά και μέσω κινητών τηλεφώνων και από κονσόλες παιχνιδιών. Το γεγονός αυτό θέτει περισσότερες ευθύνες στον κλάδο των ΤΠΕ όσον αφορά την παροχή προϊόντων και υπηρεσιών που θα προστατεύσουν τα παιδιά στο Διαδίκτυο» (Safer Internet Hellas, 2011). Αξιοσημείωτες είναι και οι μαρτυρίες Ελλήνων χρηστών του Διαδικτύου που επιβεβαιώνουν παραβίαση προσωπικών και άλλων εμπιστευτικών δεδομένων, απώλεια χρημάτων μέσω ηλεκτρονικών απατηλών πιστοληπτικών συναλλαγών, καθώς και πλοήγηση των παιδιών τους σε ακατάλληλες ιστοσελίδες: (ο.π).Τ
Η ασφάλεια στο Διαδίκτυο αποδίδεται αντίστοιχα με τους δυο αγγλικούς όρους "security" και "safety", νοούμενη ως προστασία από κινδύνους στην πρώτη περίπτωση (προσβολή από ιούς) και ως προφύλαξη από ηλεκτρονικές απάτες και συναφή αδικήματα στη δεύτερη. Ευρωπαϊκή έρευνα που διεξήχθη και στην Ελλάδα, κατέδειξε αδυναμία διάκρισης των νέων παιδιών της διαφοράς μεταξύ των δύο μορφών ασφάλειας στο Διαδίκτυο. Πιο αναλυτικά, οι μαθητές είναι υποψιασμένοι για τους κινδύνους από τη διείσδυση ιών, την αλλοίωση αρχείων ή τις βλάβες σε λογισμικό αλλά όχι ιδιαίτερα για κινδύνους που σχετίζονται με τις ηλεκτρονικές αγορές μέσω τραπεζικών καρτών.
Η Ελλάδα έχοντας χαμηλότερο δείκτη πρόσβασης στο Διαδίκτυο, χαρακτηρίζεται ως χώρα χαμηλού κινδύνου αναφορικά με τις διαδικτυακές απειλές σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ (Tsaliki L, 2010). Σύμφωνα με σχετικές μελέτες, οι πιο διαδεδομένοι διαδικτυακοί κίνδυνοι για την Ελλάδα - όπως και για τις υπόλοιπες χώρες της Ε Ε.- είναι κυρίως η έκθεση των μαθητών σε ακατάλληλο υλικό (πορνογραφικό, βίαιο ή ρατσιστικό υλικό), οι ηλεκτρονικές απάτες, η πειρατεία λογισμικού, οι ιοί, η παραβίαση προσωπικών δεδομένων, ο εκβιασμός, ο εκφοβισμός, η υβριστική συμπεριφορά, η παρενόχληση, η αποπλάνηση (grooming), οι σελίδες με επικίνδυνο υλικό (self harm sites-suicide, drugs, anorexia), ο τζόγος, ο εθισμός στο διαδίκτυο, η ανεπιθύμητη δημοσίευση προσωπικών στοιχείων (Στοιχεία από Αρχές, παιδιά και νέους γονείς, Ελληνικό Κέντρο Ασφαλούς διαδικτύου, 2010). Αναλυτικότερα, στη χώρα μας, σύμφωνα με την πανευρωπαϊκή έρευνα EU Kids Online, το 33% των ανήλικων χρηστών φαίνεται να έχει βιώσει σχετική εμπειρία διαδικτυακού κινδύνου. Συγκεκριμένα, το 11% των παιδιών έχει λάβει υλικό σεξουαλικού περιεχομένου, το 2% δηλώνει ότι έχει ανταλλάξει μηνύματα ή εικόνες τέτοιου περιεχομένου και το 3% των παιδιών δηλώνει ότι έχει υποστεί εξύβριση/ εκβιασμό μέσω διαδικτύου (bullying) (EU Kids Online).
Η δημοσιοποίηση προσωπικών πληροφοριών βρίσκεται πρώτη στην ιεράρχηση των κινδύνων στους οποίους εκτίθενται τα ελληνόπουλα και αποτελεί την πιο ριψοκίνδυνη δραστηριότητα (τουλάχιστον για το 50% περίπου των εφήβων χρηστών του διαδικτύου). Μέσα από σχετικές έρευνες αποδεικνύεται ότι ελάχιστα φαίνεται να απασχολούν τους μαθητές οι επαπειλούμενοι κίνδυνοι δημοσίευσης προσωπικών δεδομένων. Έτσι, σύμφωνα με έρευνα του EU Kids Online, είναι αξιοσημείωτο πως από τη συμμετοχή τους σε κοινωνικά δίκτυα και σε δωμάτια συνομιλιών (chat rooms), το 26% των μαθητών αναφέρει ότι το προφίλ τους είναι ανοικτό στους χρήστες των παραπάνω ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης, ώστε ο οποιοσδήποτε να μπορεί να το δει. Ένα επιπλέον 28% αναφέρει ότι το προφίλ τους είναι μερικώς κλειστό, ώστε να μπορούν να το δουν οι φίλοι των φίλων τους και τα άλλα δίκτυα και μόνο το 43% κρατάει το προφίλ του κλειστό, έτσι ώστε να έχουν μόνο οι φίλοι του πρόσβαση σ? αυτό (EU Kids Online).
Αντίθετα, οι δια ζώσης συναντήσεις εφήβων με διαδικτυακούς φίλους είναι η μικρότερη στατιστικά διαδεδομένη απειλή αλλά αδιαμφισβήτητα και η πιο επικίνδυνη. Όπως αναφέρεται σε σχετική έρευνα, το 80% των παιδιών επικοινωνεί σε χώρους συνομιλίας στο Διαδίκτυο με αγνώστους, με τους οποίους συνήθως διατηρεί κατόπιν καθημερινή επικοινωνία. Στην ίδια έρευνα διαπιστώνεται επίσης ότι το 100% των παιδιών κάτω των 13 χρόνων μπαίνει στο Διαδίκτυο μόνο όταν οι γονείς τους είναι παρόντες, αλλά το 95% των παιδιών άνω των 13 ετών προτιμά να μπαίνει στο Διαδίκτυο όταν οι γονείς τους απουσιάζουν, γιατί θέλουν να εισέρχονται σε χώρους ανοιχτής επικοινωνίας, κάτι που οι περισσότεροι γονείς το απαγορεύουν (Σαμαρά, Β.).
Σε έρευνα επίσης, της Ελληνικής Καταναλωτικής Οργάνωσης (Ε. ΚΑ. ΤΟ.) σχετικά με τη χρήση του Διαδικτύου και τους προερχόμενους από αυτό κινδύνους σε μαθητές 8 έως 15 χρονών αλλά και στους γονείς τους, αποδεικνύεται ότι τα περισσότερα από τα παιδιά παραδέχτηκαν ότι έχουν επισκεφθεί ιστοσελίδα με πορνογραφικό περιεχόμενο ή ιστοσελίδα τυχερών παιχνιδιών ύστερα από προτροπή φίλων ή γνωστών.
Επιχειρώντας την ανάδειξη ποιοτικών χαρακτηριστικών, διαπιστώνεται ότι τα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας (15-16 ετών), που προέρχονται από οικογένειες χαμηλότερου κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου είναι περισσότερο εκτεθειμένα στους διαδικτυακούς κινδύνους από τα παιδιά μικρότερης ηλικίας (11-12 ετών), σε ποσοστά 61% και 13% αντίστοιχα. Παρατηρούνται και διαφορές φύλου, καθώς τα αγόρια είναι πιο πιθανό να έρθουν αντιμέτωπα ή να δημιουργήσουν κινδύνους που σχετίζονται με την παραγωγή υλικού, ενώ τα κορίτσια επηρεάζονται περισσότερο από κινδύνους σχετικά με το περιεχόμενο και τις διαδικτυακές επαφές. (EU Kids Online).
Σκοπός της παρούσας έρευνας λοιπόν είναι να αναδειχθούν οι προσωπικές αναπαραστάσεις των εκπαιδευτικών σε σχέση με τους ¨διαδικτυακούς κινδύνους¨ που οι μαθητές διατρέχουν και τις συνακόλουθες βιωμένες απειλές, με απώτερο στόχο την ενίσχυση την υπάρχουσας γνώσης για ένα ασφαλέστερο διαδικτυακό περιβάλλον. Συγκεκριμένα, ο σκοπός της εστιάζει στη διερεύνηση της επίγνωσης των εκπαιδευτικών γύρω από τη διαδικτυακή εμπειρία των Ελλήνων μαθητών, αναφορικά με τον βαθμό έκθεσής τους σε επισφαλές διαδικτυακό περιβάλλον και την αντίστοιχη απειλή. Τα ερευνητικά δεδομένα, που βασίζονται στη βασική έρευνα γύρω από τις πρωταρχικές διαστάσεις του ερευνητικού ζητήματος οριοθετούνται σε δυο άξονες, οι οποίοι περιέχουν αντίστοιχα κριτήρια και εστιάζουν: α) στην εν δυνάμει έκθεση των μαθητών σε απειλές του Διαδικτύου και β) σε βιωμένες διαδικτυακές απειλές - άμεσα ή έμμεσα - από τους μαθητές.
Αναλυτικότερα, τα ερευνητικά ερωτήματα είναι: Σύμφωνα με τις απόψεις των Ελλήνων εκπαιδευτικών σε ποιο βαθμό οι Έλληνες μαθητές:
? Έχουν δημοσιεύσει προσωπικά ευαίσθητα δεδομένα τα οποία μπορούν να αποθηκευτούν στο Διαδίκτυο;
? Έχουν επισκεφθεί σελίδες στο Διαδίκτυο με ακατάλληλο πορνογραφικό περιεχόμενο;
? Έχουν έρθει σε επαφή στο Διαδίκτυο με βίαιο ή ρατσιστικό υλικό;
? Έχουν συναντήσει ζωντανά κάποιο πρόσωπο που γνώρισαν για πρώτη φορά στο Διαδίκτυο;
? Έχουν επισκεφθεί στο Διαδίκτυο σελίδες με παραβατικό περιεχόμενο, το οποίο να τους έχει επηρεάσει αρνητικά;
? Έχουν πέσει θύματα υβριστικής, εκφοβιστικής ή σεξουαλικής ψηφιακής παρενόχλησης;
Για τη συλλογή των δεδομένων δημιουργήθηκε από τους ερευνητές ένα διαδικτυακό ερωτηματολόγιο (έγγραφο google). Η έρευνα πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά το πρώτο εικοσαήμερο του Δεκέμβρη του 2010 με ανοιχτή λίστα εκπαιδευτικών, ύστερα από πρόσκληση που αναρτήθηκε στην Ιστοσελίδα του ΠΕΚ Λαμίας και στο Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο (¨sch. gr¨). Για τη συνοπτικότερη και αποτελεσματικότερη ανάλυση και παρουσίαση των δεδομένων και αποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της περιγραφικής στατιστικής. Το ερωτηματολόγιο συμπλήρωσαν 71 εκπαιδευτικοί και των δύο βαθμίδων από όλη την Ελλάδα, 77% πρωτοβάθμιας και 33% δευτεροβάθμιας. Ειδικότερα, το 55% από τους εκπαιδευτικούς που ανταποκρίθηκαν ήταν άνδρες και το 45% γυναίκες, στο σύνολό τους κάτοικοι αστικής περιοχής (το 17% ημιαστικής και μόνο το 3% αγροτικής περιοχής), με 10 ? 25 χρόνια εκπαιδευτικής υπηρεσίας ως προς το 49%, εκ των οποίων οι μισοί είναι κάτοχοι μεταπτυχιακού και το 6% κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος.
Αναφορικά με τον ψηφιακό γραμματισμό των εκπαιδευτικών του δείγματος της έρευνας, το 73% αυτών διαθέτει πιστοποίηση στις ΤΠΕ, εκ των οποίων το 14% Β΄ Επιπέδου. Επίσης το 72% έχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο στο σπίτι και το 68% στο σχολείο, με καθημερινή επισκεψιμότητα σε ποσοστό 97% και μάλιστα διάρκειας 1- 5 ωρών. Σύμφωνα με τις δηλώσεις τους, ο κύριος λόγος χρήσης του Διαδικτύου τους τελευταίους 3 μήνες είναι το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (96%) και έπονται η αναζήτηση υλικού για τη διδασκαλία (79%), η εξυπηρέτηση του πολίτη (46%), οι σπουδές (45%), οι αγορές (41%),η κοινωνική δικτύωση (35%), τα παιχνίδια και η μουσική (28%), η συνομιλία (chat) (23%) και η τηλεφωνία (20%).
Όπως υποστηρίζει το 12% των εκπαιδευτικών, το ποσοστό των νέων που χρησιμοποιώντας το Διαδίκτυο, έχει δημοσιεύσει προσωπικές πληροφορίες οι οποίες μπορεί να αποθηκευτούν στο Διαδίκτυο, είναι λιγότερο από το ένα τρίτο των μαθητών, Αντίστοιχα, το ένα τρίτο των εκπαιδευτικών (27%) θεωρεί ότι το ποσοστό των μαθητών που έχει δώσει προσωπικές πληροφορίες κυμαίνεται από 30% έως 70%. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το 37% των ερωτηθέντων εκτιμά αντίστοιχα το ποσοστό των μαθητών να καλύπτει ένα ποσοστό πάνω από 70%. Είναι σχεδόν μηδαμινό το ποσοστό των εκπαιδευτικών που θεωρεί ότι ένας εξίσου ασήμαντος αριθμός μαθητών έχει προβεί σε αντίστοιχο εγχείρημα. Αναλύοντας τα αποτελέσματα περαιτέρω παρατηρούμε ότι υπάρχει μια θετική συσχέτιση ανάμεσα στον αριθμό των εκπαιδευτικών και το ποσοστό των νέων που, κατά την άποψη των πρώτων, έχουν δημοσιεύσει προσωπικές πληροφορίες δυνάμενες να διατεθούν στο Διαδίκτυο. Από τις απαντήσεις τους οι εκπαιδευτικοί δείχνουν ότι οι μαθητές δεν έχουν συνειδητοποιήσει το πρόβλημα και αποκαλύπτουν σε ένα μεγάλο βαθμό ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα Αντίστοιχα ερευνητικά δεδομένα έχουμε και από παρόμοιες έρευνες που διαπιστώνουν ανάλογες εφηβικές τάσεις. Από τους επαπειλούμενους διαδικτυακούς κινδύνους για τα ελληνόπουλα, η δημοσιοποίηση προσωπικών πληροφοριών θεωρείται η πιο ριψοκίνδυνη δραστηριότητα (τουλάχιστον για το 50% περίπου των εφήβων που χρησιμοποιεί το διαδίκτυο) (Δημητρακάκης, Κ. κ.α., 2011, EU Kids Online, Κατερέλος, 2009). Οι νέοι δείχνουν ευπιστία σε «εμπιστευτικά» μηνύματα αλίευσης ατομικών στοιχείων, υφαρπαγής προσωπικώνδεδομένων(phishing) ή παροχής αυτών χωρίς ενδοιασμούς, δίνοντας πρόσβαση σε κακοπροαίρετα άτομα για διάπραξη πλήθους παρανομιών για ίδιο όφελος, διαπίστωση που υποδεικνύει θετικές συσχετίσεις μεταξύ διαδικτύου και παραβατικότητας, καθώς και ανάπτυξης δυσλειτουργικών σχέσεων γενικότερα.
Το 50% σχεδόν των εκπαιδευτικών εκτιμά ότι ένα αρκετά υψηλό ποσοστό των νέων που χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο (70% έως 100%) έχει επισκεφθεί σελίδες με πορνογραφικό υλικό και το 28% των εκπαιδευτικών απαντά πως το ποσοστό αυτό κυμαίνεται από 30% έως 70% αντίστοιχα. Αντίθετα, είναι πολλοί λίγοι αυτοί (4%) που ισχυρίζονται ότι μόνο το 10% έως το 30% των νέων έχουν κάνει κάτι παρόμοιο και απολύτως κανένας δεν πιστεύει πως απείχε από τέτοια δραστηριότητα το λιγότερο από 20% των μαθητών. Στους εκπαιδευτικούς φαίνεται να είναι διάχυτη η άποψη ότι οι περισσότεροι μαθητές πλοηγούμενοι στο Διαδίκτυο, έχουν επισκεφθεί σελίδες με πορνογραφικό υλικό, αφού μόνο το 4% αυτών αποδίδει στο ένα τρίτο των μαθητών αντίστοιχες πράξεις. Παράλληλα, ένα 12% αυτών δεν παίρνει θέση, δηλώνοντας: «δε γνωρίζω / δεν απαντώ».
Τα αριθμητικά δεδομένα δείχνουν ότι το 41% των εκπαιδευτικών προσδιορίζει σε ποσοστό 30-70% τους μαθητές που επισκέφθηκαν ιστοσελίδες βίαιης ή ρατσιστικής ιδεολογίας, ενώ ένα 26% αυτών ανεβάζει το παραπάνω ποσοστό μαθητών στα όρια του 100%, πράγμα που πληθαίνει τις ενδείξεις ύπαρξης αυξημένης εφηβικής περιέργειας για θέματα που τα περιβάλλει το απαγορευτικό πλέγμα της ενίσχυσης της επιθετικότητας και της πρακτικής των φυλετικών διακρίσεων. Τα αποτελέσματα της έρευνας φαίνεται να μην αποκλίνουν και από αντίστοιχα δεδομένα που προέκυψαν από την τελευταία πανευρωπαϊκή έρευνα EU Kids Online που διεξήχθη σε 25 χώρες στην Ευρώπη σε παιδιά ηλικίας 9-16 ετών και σε έναν από τους γονείς τους, όπου η έκθεση σε βίαιο/ ρατσιστικό υλικό αντιστοιχεί 1 στους 3 μαθητές. Η ανωτέρω εκτίμηση μπορεί να ερμηνευτεί από τους εκπαιδευτικούς του δείγματος ως απάντηση στα φαινόμενα βίας και ρατσιστικής συμπεριφοράς που συναντάται στις σχολικές μονάδες.
Στο παραπάνω ερώτημα φαίνεται οι απαντήσεις των ερωτηθέντων να μην ακολουθούν τις προηγούμενες τάσεις και να αποκλίνουν εμφανώς από τα προηγούμενα ευρήματα. Έτσι, διαπιστώνεται ότι λιγότερο από το 30% των μαθητών, σύμφωνα με το 46% των εκπαιδευτικών, φαίνεται να έχει συναντήσει ζωντανά κάποιο πρόσωπο που γνώρισε για πρώτη φορά στο Διαδίκτυο. Ένα σημαντικό επίσης ποσοστό (39%) των υποκειμένων της έρευνας εκτιμά ότι οι μαθητές με αντίστοιχη εμπειρία κυμαίνονται από 30% ως και 70%. Απεναντίας, σχεδόν μηδαμινό (2%) είναι το ποσοστό εκείνων που ορίζουν την αντίστοιχη αριθμητική αναλογία να κυμαίνεται από 70% έως 100%. Επίσης ένα 12% των ιδίων δεν απαντά στο σχετικό ερώτημα.
Οι εκπαιδευτικοί, όπως και οι γονείς, υποτιμούν το ποσοστό των μαθητών που συνάντησαν πρόσωπα από σύναψη γνωριμιών μέσω Διαδικτύου (Κατερέλος, 2009, σελ. 109). Οι απαντήσεις τους φαίνονται ¨λογικές¨ με την φυσική πραγματικότητα των παιδιών όχι όμως και με την εικονική πραγματικότητα, μιας και ένας μεγάλος αριθμός μαθητών, αξιοποιώντας τα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα συναντούν αγνώστους ανθρώπους εκτός διαδικτύου. Συνεπώς οι εκπαιδευτικοί δείχνουν να μην έχουν αντίστοιχη αίσθηση των πραγμάτων, ζήτημα που θα πρέπει να προβληματίσει ιδιαίτερα ως προς την αφέλεια, την ευπιστία των εφήβων και την άκριτη διαθεσιμότητα εκ μέρους τους απέναντι σε πρόσωπα που δε γνωρίζουν. Το θέμα των on line αναπτυσσόμενων διαπροσωπικών επαφών, που σύμφωνα με αποτελέσματα σχετικών ερευνών (EU Kids Online) βρίσκει απήχηση σε μεγάλο τμήμα του νεανικού πληθυσμού, φοβίζει και σοκάρει ταυτόχρονα για την αβεβαιότητα των κοινωνικών αυτών συναναστροφών και τον εθισμό στην ιδιότυπη και επισφαλή κοινωνικοποίηση που προάγει. Εγείρει επίσης ενστάσεις για την πλημμελή γονική παρέμβαση και θίγει ζητήματα αφενός αυξημένης προσοχής, εντατικής και διακριτικής εποπτείας των παιδιών, αλλά κυρίως ενός μιντιακού γραμματισμού στα πλαίσια της διαλογικής καθοδήγησης και της συμβουλευτικής επαγρύπνησης, όπου η ασφαλής χρήση του Διαδικτύου πέρα από γνώση είναι και στάση και συμπεριφορά (Παπαλεωνίδας, κ.ά., 2010, Σοφός, 2009).
Στην προτροπή προς τους εκπαιδευτικούς του δείγματος να επιλέξουν από διάφορα παραβατικά ζητήματα ποια παρουσιάζουν αρνητική επίδραση στους νέους, το θέμα της Παιδικής πορνογραφίας αλλά και της Πορνογραφίας γενικότερα βρίσκεται στις υψηλότερες θέσεις με ποσοστά που ανέρχονται έως και 58%. Ακολουθούν, σύμφωνα με τις δηλώσεις τους ο Σατανισμός (55%) και οι Παραστάσεις βίας (49%). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας δε φαίνεται να ανησυχούν ιδιαίτερα τους ερωτώμενους φαινόμενα όπως οι Ακροδεξιές τάσεις και ιδεολογία (32%) , οι Φωτογραφίες γυμνών παιδιών (30%) η Ξενοφοβία (29%) και οι Αποκλίνουσες σεξουαλικές πρακτικές (29%) (π.χ. σαδομαζοχισμός). Στις τελευταίες προτιμήσεις τους κατατάσσονται: οι Διακρίσεις εναντίον μειονοτήτων (25%), η Ψηφιακή παρενόχληση (21%), η ανθρώπινη Περιφρόνηση (22%) , οι Διακρίσεις Φύλου (19%), η Ομοφυλία και Τρανσεξουαλισμός (18%), οι Ερωτικές παραστάσεις (16%) και η Παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων (14%) ακολουθούμενες από τις Φωτογραφίες με καλυμμένα τα γεννητικά όργανα (10%). Από τα παραπάνω αποτελέσματα αποκαλύπτεται ότι οι εκπαιδευτικοί φαίνονται ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένοι σε θέματα πορνογραφίαςαλλά όχι το ίδιο σε ζητήματα παραβίασης πνευματικών δικαιωμάτων.
Το ποσοστό των νέων που οι εκπαιδευτικοί νομίζουν ότι χρησιμοποιώντας το Διαδίκτυο, έχει πέσει θύμα υβριστικής, εκφοβιστικής ή σεξουαλικής παρενόχλησης είναι σχετικά υψηλό (μέχρι και το 30% για το ένα τρίτο των ερωτηθέντων). Επιπλέον το 36% αυτών εκτιμά ότι το αντίστοιχο ποσοστό κυμαίνεται από 30% ως και 70%. Πολύ λιγότεροι (6%) επίσης θεωρούν ότι πάνω από το 70% των εφήβων (70% έως 100%) έχει υποστεί σχετική παρενόχληση. Σημαντικό είναι επίσης να αναφερθεί ότι ένα ποσοστό 23% επέλεξε να μην πάρει θέση στο παραπάνω ερώτημα. Τα παραπάνω αποτελέσματα ταυτίζονται με παρόμοια ερευνών, όπου θύματα κυβερνοεκφοβισμού (cyber bullying) που αφορούν π.χ. φραστικές επιθέσεις και απειλές ανέρχονται σε 1 στους 5 ή μαθητές (EU Kids Online). Το ότι αρκετοί οι μαθητές φαίνονται να έχουν πέσει θύματα αντίστοιχης υβριστικής, εκφοβιστικής ή σεξουαλικής παρενόχλησης, αποδίδεται στο γεγονός ότι οι εκπαιδευτικοί είναι ιδιαίτερα υποψιασμένοι σε τέτοια ζητήματα. Σε σχετική έρευνα του Κατερέλου, οι εκπαιδευτικοί αν και εμφανίζονται σχεδόν το ίδιο μέτρια επαρκείς με τους γονείς ως προς την ασφάλεια και τον έλεγχο του Διαδικτύου (σε ποσοστό 76%), εντούτοις είναι πολύ περισσότερο ευαισθητοποιημένοι από τους γονείς σε σχέση με την κακή χρήση του Διαδικτύου: το 91% δηλώνει ότι ο κίνδυνος κακής χρήσης είναι από «σοβαρός» έως «πολύ σοβαρός» (Κατερέλος, 2009).
Οι περίπου ίδιες ανησυχητικές τιμές στην έρευνά μας που καταγράφουν την έκθεση των μαθητών σε ρατσιστικού ή βίαιου περιεχομένου θεματολογία μέσω διαδικτύου, επεκτείνουν τον προβληματισμό για την αδυναμία του υπάρχοντος ελεγκτικού συστήματος να παρεμποδίσει την παρανομία τέτοιας μορφής και τις ιδεολογικές και ηθικές επιπτώσεις που αυτή επισύρει για τους ευάλωτους ψηφιακούς χρήστες. Τα αποτελέσματα κρίνονται αναμενόμενα ως προς την ανησυχία των εκπαιδευτικών στο ζήτημα της έκθεσης των μαθητών σε περιεχόμενα πορνογραφίας. Οι σχετικές απόψεις τους ταυτίζονται με ανάλογα ερευνητικά αποτελέσματα (Δημητρακάκης, Κ. ? Σοφός, Α. 2011) αλλά οι αντίστοιχες δηλώσεις τους που αφορούν τον Σατανισμό κρίνονται αμφισβητούμενες, μιας και το ποσοστό των υπαρχόντων περιστατικών στην πραγματική ζωή είναι ασύγκριτα μικρότερο. Ως μια αιτιολόγηση μπορεί κανείς να υποθέσει ότι το Διαδίκτυο μοιάζει να είναι σχεδόν ένα φοβικό αντικείμενο για τους εκπαιδευτικούς και αγγίζει τα όρια της υπερβολής ο αγχώδης φόβος για ένα θέμα, η αποκρουστικότητα του οποίου μοιάζει να είναι απωθητική για την εφηβική ευαισθησία. Αυτό οφείλεται εν πολλοίς και στον ελλειμματικό μιντιακό γραμματισμό των εκπαιδευτικών.
Από τις απαντήσεις εκπαιδευτικών σε έρευνα του Κατερέλου προκύπτει αντινομία σε σχέση με το διαδίκτυο, το οποίο κρίνεται ως ιδιαίτερα επιθυμητό ως εργαλείο εκπαίδευσης,. Στην παραπάνω έρευνα, ενώ το κύριο βάρος των ερωτηθέντων δηλώνει ότι προτρέπει «αρκετά» έως «πάρα πολύ» (57,5%) τους μαθητές στο να το χρησιμοποιούν, ταυτόχρονα, είναι κάτι για το οποίο τρέφουν ενδοιασμούς, ενώ συνολικά, δείχνουν αδυναμία να το ελέγξουν στιβαρά (Κατερέλος, 2009, σελ. 97). Η εικόνα που έχουν οι διδάσκοντες για τους μαθητές τους σε σχέση με την ενασχόλησή τους με το Διαδίκτυο συνάδει περισσότερο με μια μεγαλύτερη τάση για ριψοκίνδυνες συμπεριφορές απ? ό,τι δηλώνουν τα ίδια τα παιδιά (ο.π.),σε αντίθεση με τις περιπτώσεις βίας, όπου τα δεδομένα στην εικονική ζωή είναι περίπου τα ίδια με αυτά στην πραγματική ζωή. Είναι επίσης πολύ ουσιώδες να αναδειχθούν τα προσωπικά δεδομένα, που για τους εκπαιδευτικούς δεν είναι ένα καίριο θέμα. Απεναντίας, πρωτεύον ζήτημα αποτελούν και τα πνευματικά δικαιώματα μιας και ο εθισμός των νέων στην οικειοποίηση ξένης ιδιοκτησίας δεν είναι μόνο θέμα ηθικής αλλά και νομικής διάστασης. Ως εκ τούτου, οι εκπαιδευτικοί δεν πρέπει ούτε να υποτιμούν ούτε να παραγνωρίζουν αντίστοιχα ζητήματα.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, οι εκπαιδευτικοί του δείγματος φαίνονται ιδιαίτερα προβληματισμένοι για την εν δυνάμει έκθεση των μαθητών σε απειλές του Διαδικτύου αλλά και σε αντίστοιχες βιωμένες διαδικτυακές απειλές που αφορούν τους εκπαιδευόμενους. Πιο συγκεκριμένα και σε ό,τι αφορά τη δημοσίευση ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, τα οποία μπορούν να αποθηκευτούν στο Διαδίκτυο, στο σύνολό τους σχεδόν (4 στους 5) οι εκπαιδευτικοί εκτιμούν ότι τα δυο τρίτα περίπου των μαθητών έχουν προβεί σε μια τέτοια ενέργεια. Η θετική αυτή συσχέτιση που αναδεικνύεται ανάμεσα στον αριθμό των εκπαιδευτικών και το ποσοστό των νέων που όντως στην πραγματικότητα φαίνεται να ισχύει, ενισχύει περαιτέρω την ανάληψη ευθυνών και πρωτοβουλιών για την πιο ριψοκίνδυνη αυτή δραστηριότητα στην οποία οι μαθητές φαίνεται να είναι εκτεθειμένοι.
Παρόμοια είναι και τα αποτελέσματα που σχετίζονται με επισκέψεις από την πλευρά των μαθητών σε σελίδες στο Διαδίκτυο με ακατάλληλο πορνογραφικό περιεχόμενο. Είναι ελάχιστοι οι εκπαιδευτικοί (22%) που ισχυρίζονται ότι το ποσοστό των νέων που έχουν κάνει κάτι παρόμοιο είναι κάτω από 30%. Μια τέτοια εκτίμηση δε φαίνεται να είναι εκτός πραγματικότητας αφού και για τους γονείς δεν προκύπτει ότι είναι επαρκώς ενημερωμένοι αναφορικά με την ενεργητική και παθητική προστασία των παιδιών τους, αλλά ούτε και ένα αντίστοιχο νομικό πλαίσιο φαίνεται να υφίσταται. Στο ίδιο μήκος κύματος, τα δυο τρίτα των εκπαιδευτικών υιοθετούν την άποψη πως το ποσοστό των μαθητών που έχει έρθει σε επαφή στο Διαδίκτυο με βίαιο ή ρατσιστικό υλικό είναι πάνω από 40%, αποτελέσματα που δεν αποκλίνουν ιδιαίτερα και από αντίστοιχα δεδομένα που προέκυψαν από σχετική πανευρωπαϊκή έρευνα.
Στη συνέχεια, στο σύνολό τους σχεδόν οι εκπαιδευτικοί του δείγματος, όπως και οι γονείς σύμφωνα με παρεμφερείς έρευνες, υποτιμούν το ποσοστό των μαθητών που συνάντησαν πρόσωπα από σύναψη γνωριμιών μέσω Διαδικτύου. Οι απαντήσεις των εκπαιδευτικών φαίνονται να μην συνάδουν με την εικονική πραγματικότητα, στην οποία δραστηριοποιείται η γενιά των Net Generation. Συνεπώς, θα πρέπει να προβληματίσει ιδιαίτερα όλους η αναφαινόμενη απουσία αντίστοιχης αίσθησης των πραγμάτων εκ μέρους των υποκειμένων της έρευνας.
Στο ερώτημα αν οι μαθητές έχουν επισκεφθεί στο Διαδίκτυο σελίδες με παραβατικό περιεχόμενο το οποίο να τους έχει επηρεάσει αρνητικά, το θέμα της Παιδικής πορνογραφίας αλλά και της Πορνογραφίας γενικότερα βρίσκεται στις υψηλότερες θέσεις των αποκρίσεων. Αντίστοιχες ιστοσελίδες με επιβλαβές περιεχόμενο, όπως ο Σατανισμός οι Παραστάσεις βίας, οι Ακροδεξιές τάσεις και ιδεολογία, η Ξενοφοβία και οι Αποκλίνουσες σεξουαλικές πρακτικές, δεν εμφανίζονται να ανησυχούν ιδιαίτερα τους εκπαιδευτικούς του δείγματος φαινόμενα. Ζητήματα που επίσης δίνουν την εντύπωση πως δεν προκαλούν ιδιαίτερη ανησυχία στους εκπαιδευτικούς του δείγματός μας, είναι οι Διακρίσεις σε βάρος των μειονοτήτων, η Ψηφιακή παρενόχληση, η Περιφρόνηση ανθρώπου, οι Διακρίσεις Φύλου, η Ομοφυλία και ο Τρανσεξουαλισμός και η Παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων.
Οι εκπαιδευτικοί στην έρευνά μας υποστηρίζουν σθεναρά ότι αρκετοί οι μαθητές έχουν πέσει θύματα υβριστικής, εκφοβιστικής ή σεξουαλικής παρενόχλησης. Έτσι, τα δυο τρίτα αυτών είναι της γνώμης ότι ένα ποσοστό γύρω στο 70% των μαθητών έχουν πέσει θύματα υβριστικής, εκφοβιστικής ή σεξουαλικής ψηφιακής παρενόχλησης. Οι περίπου ίδιες ανησυχητικές τιμές στην έρευνά μας που καταγράφουν την έκθεση των μαθητών σε ρατσιστικού ή βίαιου περιεχομένου θεματολογία μέσω διαδικτύου, επεκτείνουν την πρόκληση και έκφραση ερωτημάτων για την αδυναμία του υπάρχοντος ελεγκτικού συστήματος. Η υπερβολική ανησυχία των εκπαιδευτικών αποδίδεται στο γεγονός ότι οι ίδιοι είναι ιδιαίτερα υποψιασμένοι σε τέτοια ζητήματα.
Τα αποτελέσματα της έρευνας αναδεικνύουν ως εξής και την έντονη - έστω και ενίοτε υπέρμετρη - ανησυχία των εκπαιδευτικών για την εφηβική δραστηριότητα στο Διαδίκτυο που τείνει να λάβει πλέον διαστάσεις ενός σύγχρονου συνδρόμου με έκδηλα μεταξύ άλλων συμπτώματα, όπως είναι η αντικοινωνική συμπεριφορά, η παραμέληση ή και εγκατάλειψη του σχολείου, η εμφάνισή τους, η διατροφή τους και η προσωπική τους υγιεινή, αλλά και ψυχολογικά προβλήματα συχνά με απρόβλεπτες συνέπειες.
Καταλήγοντας και χωρίς καμία πρόθεση δαιμονοποίησης του διαδικτύου και ουδόλως παραγνωρίζοντας την ασύλληπτη προσφορά του στην επιστήμη και στις διάφορες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής, η προσέγγιση του θέματος από ρεαλιστική σκοπιά καθιστά αναντίρρητη την παραδοχή ότι ο τρόπος χρήσης του διαδικτύου είναι αυτός που καθορίζει τις συνέπειες, τα οφέλη δηλαδή όσο και τα αρνητικά ενδεχόμενα που μπορεί να επιφέρει ή να προκαλέσει. Εξάλλου, όπως διαφαίνεται γενικότερα από την έρευνα, δεν είναι το μέσο που προξενεί τους κινδύνους αλλά η χρήση του. Η επιδίωξη της απόλυτης προστασίας των ανηλίκων απέναντι στους απεριόριστους κι αδιανόητους όγκους πληροφορίας καθίσταται αδύνατη και πέρα από κάθε έλεγχο, αφού διάφορα προληπτικά μέτρα, όπως κυβερνητικές ρυθμίσεις, αυτοέλεγχος της πληροφορίας στο Διαδίκτυο από τους παροχείς, τεχνικές λύσεις (συστήματα φιλτραρίσματος), έχουν δυστυχώς μόνο περιορισμένο αποτέλεσμα.
Άλλωστε σε κάθε ασθένεια ή τουλάχιστον στις περισσότερες, υπάρχουν αντίδοτα. Στη σύγχρονη ασθένεια της καταχρηστικής ή παράνομης χρήσης του Διαδικτύου υπάρχουν επίσης τα αντίστοιχα, με ισχυρότερο το μιντιακό γραμματισμό του χρήστη, που παραπέμπει στην υπευθυνότητά του και το σεβασμό του τόσο στους όρους χρήσης του Διαδικτύου όσο και στους υπόλοιπους χρήστες.
Γερογιάννης, Β. (2006), 10ο τεύχος του περιοδικού τον Online της Ένωσης Μηχανικών Πληροφορικής και Επικοινωνιών Ελλάδας - ΕΜηΠΕΕ
Δημητρακάκης, Κ., Σοφός Α. & Βαλμάς Θ. (2011), Η προστασία των μαθητών στο Διαδίκτυο από την οπτική των εκπαιδευτικών: 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο: Ένταξη και Χρήση των ΤΠΕ στην Εκπαιδευτική Διαδικασία.
Ελληνικό Κέντρο Ασφαλούς διαδικτύου (2010), Editorial, Διμηνιαίο Ενημερωτικό Δελτίο, Τεύχος 6: Safer Internet Hellas.
Ελληνικό Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας (2009), Ηλεκτρονική Ενσωμάτωση & Ψηφιακός Αλφαβητισμός στην Ελλάδα, Αθήνα.
EUKidsOnline:Διαθέσιμο στο:http://www.eukidsgreece.gr/userfiles/Executive%20summary.pdf
Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Κέρδος, Αδέσμευτος Τύπος (Τεύχος : 1 - 2011: Safer Internet Hellas).
Κατερέλος Γ. (2009), Οι έφηβοι και το Internet-Ασφαλής και δημιουργική χρήση, Αθήνα: Καστανιώτης.
Παπαλεωνίδας,κ.ά.(2010):Διαθέσιμοστο:http://i-teacher.gr/files/1o_teyxos_i_teacher_9_2010.pdf
Σαμαρά, Β., ΝΕΟΙ & ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Προλαμβάνοντας τους κινδύνους, Δημοσιευμένο άρθρο στο περιοδικό «Computer για όλους» - Extreme Media Solutions. (Σαμαρά, Β.) http://ec.europa.eu/information_society/activities/sip/docs/public_consultation_prog/results/ems_samara_a423844.pdf
Σοφός, Α. (2009.), Εισαγωγή στον Τόμο, Στο: Σοφός, Α. (Επιμ.), Παιδαγωγικές Διαστάσεις των Νέων Μέσων. Ενίσχυση Μιντιακού Γραμματισμού και Ικανότητας για ένα Ασφαλές Διαδίκτυο, (σελ.7-20), Αθήνα: Γρηγόρης.
Tsaliki, L. (2010), The World is an oyster: research findings from the project Greek Kids Go Online Media, Communica5on, Policy and Practice? MECCSA Conference, 6- 8 January 2010.
1. Ποσοστό μαθητών που, κατά την άποψη των εκπαιδευτικών, έχει δημοσιεύσει προσωπικές πληροφορίες δυνάμενες να αποθηκευτούν στο Διαδίκτυο.
2. Ποσοστό μαθητών που, κατά την άποψη των εκπαιδευτικών, έχει επισκεφθεί σελίδες στο Διαδίκτυο πορνογραφικού περιεχομένου.
3 . Ποσοστό μαθητών που, κατά την άποψη των εκπαιδευτικών, έχει έρθει σε επαφή στο Διαδίκτυο με βίαιο ή ρατσιστικό υλικό.
4. Ποσοστό μαθητών που, κατά την άποψη των εκπαιδευτικών, έχει συναντήσει ζωντανά κάποιο πρόσωπο που γνώρισε για πρώτη φορά στο Διαδίκτυο.
5. Ποσοστό μαθητών που, κατά την άποψη των εκπαιδευτικών, έχει επισκεφθεί στο Διαδίκτυο παραβατικό περιεχόμενο το οποίο και τους έχει επηρεάσει αρνητικά.
6 . Ποσοστό των νέων που, κατά την άποψη των εκπαιδευτικών, έχει πέσει θύμα υβριστικής, εκφοβιστικής ή σεξουαλικής ψηφιακής παρενόχλησης.