Η κυκλοφορία αφορά δύο περιπτώσεις, την εντός της πόλης και την μετακίνηση σε Κομοτηνή και Αλεξανδρούπολη.

  α] Μέσα στην κωμόπολη. Η κυκλοφορία κατοίκων και επισκεπτών την περίοδο 1922-1927, γινόταν σε παλιούς δρόμους και δρομίσκους. Ήταν όλοι χωματόδρομοι, που το χειμώνα ή μετά από βροχές ήταν ιδιαίτερα λασπώδεις. Τη νύχτα όσοι κυκλοφορούσαν κρατούσαν λάμπα ή φαναράκια πετρελαίου. Υπήρχε και κοινοτικός φωτισμός, αλλά τελείως ανεπαρκής.

  Ακριβώς για το λόγο αυτό, ο κεντρικός δρόμος είχε από τουρκοκρατίας καλντερίμι κτισμένο κατά μήκος του δρόμου. Ήταν φτιαγμένο από πέτρα και είχε ύψος 20 εκατ. και πλάτος 60-70 εκατ. Ήταν χρήσιμο για τους διαβάτες, ιδιαίτερα τις βροχερές ημέρες. Ήταν συνηθισμένο γεγονός να μετατρέπεται ο κεντρικός δρόμος σε χείμαρρο, μετά από βροχές, αφού όλα τα νερά από τα ψηλότερα σημεία της κωμόπολης περνούσαν μέσα από αυτόν.

  Ο κεντρικός δρόμος ήταν "χωρισμένος" σε τρία τμήματα. Το πρώτο άρχιζε από το ναό των Αγίων Κων/νου και Ελένης μέχρι την οικία του Χ. Χαδόλια. Το δεύτερο άρχιζε από το ίδιο σημείο μέχρι το παντοπωλείο του Αλ. Νάνου. (σημ. δική μας ή καφεκοπτείο Ζαμπογιάννη). Το τρίτο σημείο αρχίζει από το σημείο αυτό μέχρι την οδό Κομοτηνής Αλεξανδρούπολης.

  Ο δρόμος αυτός παρέμεινε με το καλντερίμι, από το 1922 μέχρι το 1949, οπότε ο διορισμένος δήμαρχος Π. Παναγιωτόπουλος, διαμόρφωσε και ασφαλτόστρωσε προσωρινά "δια της Αμάγκ". Αργότερα επαναλήφθηκε η ασφαλτόστρωση το 1961.

  β] Από Σάπες προς τα κέντρα. Την περίοδο 1921-1926, κανείς δεν είχε στη διάθεσή του κάποιο μηχανικό μέσο. Η κυκλοφορία των ανθρώπων από τους οικισμούς προς τις Σάπες γινόταν με τα πόδια ή με μουλάρια και σπανιότερα με άλογα και γαϊδούρια. Ο τρόπος μετακίνησης εξαρτιόταν από την εποχή (καλοκαίρι-χειμώνας), τη μορφολογία του εδάφους (ορεινό-πεδινό) και την κατάσταση των δρόμων. Όλοι οι δρόμοι ήταν χωμάτινοι που το χειμώνα εξαιτίας των βροχών σχημάτιζαν λακούβες και ρυάκια ή και χειμάρρους.

  Η μετακίνηση για την Κομοτηνή γινόταν κυρίας μέ το τρένο. Ο σιδηροδρομικός σταθμός ήταν στη Μέστη, 7 χλμ από τις Σάπες. Θα έπρεπε λοιπόν ο ταξιδιώτης που ήθελε να πάει στην Κομοτηνή, να βρίσκεται στο Σ.Σ. στις 6 το πρωί. Τότε περνούσε το τρένο. Aρα θα έπρεπε να ταξιδέψει νύχτα για να φτάσει εκεί από τις Σάπες. Το χειμώνα αυτή η διαδρομή ήταν σωστό μαρτύριο. Υπήρχαν πολλά και μεγάλα χαντάκια που γέμιζαν με λάσπες και νερό. Γέφυρες δεν υπήρχαν. Μάλιστα το 1924 σε μια τέτοια διαδρομή πνίγηκε ένας στρατιώτης! Ο ταξιδιώτης ήταν υποχρεωμένος να έχει τα "καλά" του ρούχα σε ένα σάκο για να αλλάξει όταν έφτανε στον προορισμό του. Ταυτόχρονα, ήταν υποχρεωμένος να κρατάει κι ένα φανάρι, αφού υπήρχε βαθύ σκοτάδι! Το ταξίδι με αραμπά ήταν δύσκολο γιατί, λόγω της κατάστασης των δρόμων, δεν ήταν σίγουρο αν αυτό θα έφτανε στην ώρα του στο σταθμό. Μόνο με άλογο ή μουλάρι μπορούσε πιο εύκολα να μετακινηθεί, αλλά κι αυτό ήταν δύσκολο γιατί λίγοι διέθεταν τέτοια ζώα. Ο γράφων (Χρ. Τσιτσώνης), δυο φορές, λόγω επειγουσών αναγκών, δοκίμασε τη "γλύκα" του ταξιδιού αυτού.

  Το 1927, ο Ευστράτιος Μπακιρτζής, κάτοικος Σαπών, αγόρασε αυτοκίνητο τύπου "OVERLAY". Το 1928, ο Σάββας Χαρμπαντίδης αγόρασε ένα αυτοκίνητο τύπου "FORD", που το αντικατέστησε αργότερα (1929-1930) με ένα μεγαλύτερο τύπου "CHEVROLET".

  Το 1930 ο Βασίλης Βοσβολίδης και το 1937 ο Κυριάκος Οικονομίδης αγόρασαν όμοια οχήματα. Με τα μηχανοκίνητα αυτά μέσα άρχισε η μετακίνηση να γίνεται ευκολότερα. Ωστόσο οι μετακινήσεις και ιδιαίτερα το χειμώνα εξακολουθούσαν να είναι δύσκολες, αφού οι δρόμοι δε βελτιώθηκαν καθόλου.

Η δεντροφύτευση γινόταν 2 με 2,5 μέτρα από τις άκρες του δρόμου προβλέποντας μελλοντική διεύρυνσή του. Μετά από λίγο, άρχισε η τμηματική ασφαλτόστρωσή του. Από το 1936 εμφανίστηκαν δύο ιδιωτικά λεωφορεία. Το ένα ήταν συνεταιρικό, του Μανώλη Σάρδη, του Ηλία Παπαδόπουλου και του Γαζή. Το δεύτερο ήταν του Σωκράτη Ναθαναηλίδη, Β. Βοσβολίδη και Γεωργίου Παπαδοπούλου, κατοίκων Κομοτηνής. Αυτά, έκαναν μεταφορές μεταξύ Σαπών-Κομοτηνής δυο φορές την ημέρα και με μεγάλη προσοχή. Το 1946, ο Συνεταιρισμός Πληγέντων Αυτοκινητιστών (Σ.Π.Α.), άρχισε να εκτελεί περισσότερα δρομολόγια προς τις Σάπες με στρατιωτικά αυτοκίνητα (Τζέιμς διασκευασμένα σε λεωφορεία). Το 1951-52, ο δρόμος Κομοτηνής-Σαπών- Αλεξ/πολης, διαμορφώθηκε και ασφαλτοστρώθηκε οριστικά από τον εργολάβο Ζωγράφο κλπ, οπότε η συγκοινωνία έγινε συχνότερη και ευκολότερη. Τότε δημιουργήθηκε και το 46ο ΚΤΕΛ Ροδόπης.

  Όμως η κατασκευή του δρόμου δεν είχε μόνο ευεργετικά αποτελέσματα. Έπληξε ιδιαίτερα το τοπικό εμπόριο, που την κατάσταση χειροτέρευε επειδή δεν υπήρχαν υπηρεσίες, όπως Εθνική Τράπεζα, Ειρηνοδικείο, Εφορεία και άλλες υπηρεσίες. Έτσι λοιπόν, όταν οι κάτοικοι της περιοχής έπρεπε να πάνε στην Κομοτηνή για να εξυπηρετηθούν από τέτοιες υπηρεσίες, συνδύαζαν και τις αγορές τους σε διάφορα είδη. Φυσικό ήταν να πληγούν τα εμπορικά των Σαπών.

 (Σημείωση δική μου: με πρωτοβουλίες του Συλλόγου επαγγελματιών των Σαπών με τη σύμπραξη και των δημοτικών αρχόντων, κινήθηκαν δραστήρια κι έτσι δημιουργήθηκαν πολλές δημόσιες υπηρεσίες στις Σάπες. Τότε υποχρεώθηκε και το ΚΤΕΛ να εκτελεί δρομολόγια μεταξύ Σαπών και οικισμών του Δήμου).

  [Το κείμενο σε ελεύθερη μεταφορά από το βιβλίο του Χρ. Τσιτσώνη]

Σχετικό Φωτογραφικό Υλικό

 Επάνω: Τετράτροχη σούστα, κάρο όμοιο με αυτό του Χαδόλια Χρ. (1925-26).

  Κατά το τέλος του 1925-26, ο εξ Ηπείρου Χριστόδουλος Χαδόλιας, γνωστός ως μπαρμπα-Τόζιος, διέθεσε μια "σούστα", τετράτροχο αμάξι που το τραβούσε ένα άλογο. Το αμάξι διέθετε 4 θέσεις για να κάθονται οι επιβάτες. Μια απλή μετάβαση από τις Σάπες στη Μέστη κόστιζε 17,50 δρχ. Έτσι ο ίδιος συμπλήρωνε το εισόδημά του.

Κομοτηνή 1930: Πλατεία Βαΐων. Μοναδική φωτογραφία από την προπολεμική Κομοτηνή. Το ενδιαφέρον μου εντάθηκε όταν διάβασα τη λεζάντα: "Έμπροσθεν άλσους Αγίας Παρασκευής. Σταθμός αυτοκινήτων συγκοινωνίας Σαππών". Προφανώς, από εδώ θα ξεκινούσαν κι εδώ θα στάθμευαν τα λεωφορεία που εκτελούσαν τότε τη συγκοινωνία μεταξύ Κομοτηνής και Σαπών. Πιο κάτω αναφέρω ποιοι ήταν οι ιδιοκτήτες των αυτοκινήτων που εκτελούσαν τις μεταφορές μεταξύ Σαπών και Κομοτηνής την εποχή εκείνη.  Τη φωτογραφία αλίευσα από το διαδίκτυο και αναρτήθηκε από τον κ. Γιάννη Κραντίδη. Μάλλον είναι του τότε φωτογράφου Παπαζέκου.

 Ο δρόμος Σαπών-Κομοτηνής και ιδιαίτερα μέχρι τον Άρατο ήταν χωματόδρομος, δύσκολος και λασπώδης. Είχε πλάτος 4 με 4,5 μέτρα. Η επιδιόρθωση γινόταν από τη Νομαρχία. Από το 1935 άρχισε να γίνεται τμηματική σκυρόστρωση. Το 1936, ο δρόμος δεντροφυτεύτηκε στις δύο πλευρές του με προσωπική εργασία των κατοίκων των πλησιέστερων χωριών. Η παραπάνω φωτογραφία προέρχεται από το αρχείο του Ανδρέα Καφετζή και τη δημοσιεύω για πρώτη φορά (2018). Είναι τραβηγμένη γύρω στα 1935 και δείχνει μερικούς από τους εργάτες της κατασκευής το δρόμου Σαπών-Κομοτηνής. Μοναδικής αξίας φωτογραφία. Είναι κάτοικοι της περιοχής μας, χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Πρόσεξα τα πρόσωπα και νομίζω ότι αναγνώρισα τρία από αυτά, που μοιάζουν και ταιριάζουν και ηλικιακά. Στην πρώτη σειρά κάτω, από αριστερά ο 2ος πρέπει να είναι ο Δημητρός Γιουφτσιάδης (ετ. γεν.1906), αμέσως δίπλα ο Πορτοκαλίδης Γεώργιος (1892) και ο Γιουφτσιάδης Μιχάλης (1900), 6ος στην κάτω σειρά.

Σάπες 10 Αυγούστου 1949. Χαρακτηριστική φωτογραφία της εποχής διαρκούντος του Εμφυλίου Πολέμου, αν και η πολιτική κατάσταση στον τόπο μας είχε ήδη ηρεμήσει και μόνο στην Ήπειρο συνεχιζόταν οι μάχες με το ΔΣΕ. (επίσημα ο εμφύλιος έληξε στις 30 Αυγούστου 1949, δηλαδή 20 ημέρες μετά την πιο πάνω φωτογραφία. (αρχείο Αλέκου Χαρισιάδη). Πίσω από τα τρία πρόσωπα βρίσκεται ένα από τα τότε χαρακτηριστικά λεωφορεία της εποχής. Αυτό είναι σταθμευμένο μπροστά από το σταθμαρχείο του ΚΤΕΛ Ροδόπης, το οποίο στεγαζόταν σε ένα καφενείο με την ευθύνη του Θωμά Ρωμαΐδη.  Θυμάμαι όλη την οικογένεια του μπαρμπα-Θωμά, που το σπίτι τους ήταν πίσω από το καφενείο. Το κτίσμα αυτό σώζεται ακόμη και σήμερα και χρησιμοποιείται ως ιχθυοπωλείο. Ο φίλος από την Κομοτηνή Μανώλης Παπαδόπουλος που έχει πολλές γνώσεις για τα λεωφορεία, μου έγραψε ότι το όχημα είναι Ιντερνάσιοναλ, ωστόσο δεν...άντεξε μέχρι το 1956 όταν έγινε η νέα αρίθμηση!  Το 759 πού φαίνεται σε άλλη φώτο με κοπέλες-καρναβάλια των Σαπών  είναι το ίδιο!  Τέλος, τα τρία πρόσωπα της φωτογραφίας είναι ένας αστυνομικός με το όνομα Νίκος, ο μικρός Γιώργος Καζάκος και ο πατέρας του Δούκας, κουρέας στο επάγγελμα...

Παλιά λεωφορεία στον τόπο μας

Σάπες 1951. Το ενδιαφέρον στη φωτογραφία αυτή επικεντρώνεται στο όχημα που φαίνεται πίσω από τις γυναίκες - καρναβάλια.  Ο φίλος Μανώλης Παπαδόπουλος με πληροφορεί ότι πρόκειται για προπολεμικό Σεβρολέτ των ΣΠΑ (Συν/σμός Πληγέντων Αυτοκινητιστών) Σαππών ιδιοκτησίας Σωκράτη Ναθαναηλίδη και Βασιλείου Βοσβολίδη.  Πρόσεξα ότι το αυτοκίνητο αυτό πρέπει να είναι ίδιο με αυτό που υπάρχει στην πιο πάνω φωτογραφία με ημερομηνία 10 Αυγούστου 1949. Φαίνεται πως δεν πρόκειται για λεωφορείο που κατασκευάστηκε από εργοστάσιο για το σκοπό αυτό. Αν προσέξετε την πόρτα και τα παράθυρα μπορείτε εύκολα να αντιληφθείτε έχουν διαμορφωθεί ώστε να χρησιμοποιηθούν για μεταφορά ανθρώπων. Ο γιατρός και δήμαρχος Σαπών Χρ. Τσιτσώνης γράφει στο βιβλίο του: " Το 1946, ο Συνεταιρισμός Πληγέντων Αυτοκινητιστών (Σ.Π.Α.), άρχισε να εκτελεί περισσότερα δρομολόγια προς τις Σάπες με στρατιωτικά αυτοκίνητα (Τζέιμς διασκευασμένα σε λεωφορεία)".  Για την ιστορία, αναφέρω τα ονόματα των γυναικών, από αριστερά: Χαρίκλεια Γιουφτσιάδου-Χαρισιάδου, Ρούλα Βογδανίδου-Σεραφειμίδου, Ζωή Καφετζή-Παπαδημητρίου και Λαφίνα Ευσταθοπούλου. (αρχείο Φωτο... Χαρίκλειας Χαρισιάδου).

Σάπες 7 Ιανουαρίου 1952, ήταν η ημερομηνία αυτής της φωτογραφίας, η οποία προέρχεται από το αρχείο του Αλέκου Χαρισιάδη (δεξιά). Στη μέση ο Βασίλης Μαλλίδης και αριστερά είναι ο οδηγός ή εισπράκτορας του οχήματος Θόδωρος Καϊμάκης. Μια πρώτη ματιά στο όχημα μας κάνει να πιστέψουμε ότι πρόκειται για στρατιωτικό αυτοκίνητο. Κι όμως είναι λεωφορείο της εποχής εκείνης από τα διασκευασμένα στρατιωτικά, τα λεγόμενα τζέιμς, του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, που μας τα χάρισαν οι ΗΠΑ.  Μέσα στο αυτοκίνητο διακρίνονται κάποιες γυναίκες και παιδιά. Περισσότερα δεν ξέρω, αλλά θα επιδιώξω να μάθω από το Βασίλειο Μαλλίδη, που βρίσκεται στη ζωή. 

Μια μοναδική φωτογραφία του 1952. Φιλική παρέα βρίσκεται στη Συκορράχη με στρατιωτικό όχημα. Είναι ένα από αυτά, που από το 1946, ο Συν/σμός Πληγέντων Αυτοκινητιστών εκτελούσε δρομολόγια προς τις Σάπες με στρατιωτικά αυτοκίνητα, διασκευασμένα σε λεωφορεία. (αρχείο Αλέκου Χαρισιάδη).

Από το φίλο Μανώλη Παπαδόπουλο έλαβα το εξής σχόλιο: "Το λεωφορείο του οποίου φαίνεται η πίσω πλευρά,είναι Φίατ, εργοστάσιο Βίο-Αθήνα, (δεξιοτίμονο) και σε ένα-δύο χρόνια θα πάρει αριθμό 68372 ιδιοκτησία της Κοινοπραξίας που υπαγόταν στο ΚΤΕΛΡοδόπης.  Αργότερα το οδηγούσε και ο Καρυοφύλης Κακαρέλης! Στη φωτογραφία εικονίζονται από αριστερά οι Στέργιος Πάππος,Νίκος Τσιρίδης και ο οδηγός του οχήματος Γιώργος Χαμτζατζής".  Μανώλη, σ' ευχαριστώ πολύ για την φανταστική ενημέρωση! ΑΡΧΕΙΟ:  ΛΙΑΝΑ ΤΣΙΡΙΔΟΥ.

Σάπες 20 Ιουνίου 1962. Φωτογραφία ηλικίας 50 και πλέον χρόνων. Διάλεξα να βάλω εδώ αυτή τη φωτογραφία εξ αιτίας του λεωφορείου που φαίνεται στο βάθος. Αυτά ήταν την εποχή εκείνη τα μέσα μαζικής μεταφοράς (λίγο περίεργα για την εποχή μας). Τότε τα ιδιωτικά αυτοκίνητα ήταν δυσεύρετα έως ανύπαρκτα! Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά τα λεωφορεία και μάλιστα ήταν η εξέλιξη της εποχής, τότε που  τα κάρα ακόμη ήταν σε χρήση!   Το βλέπετε άλλωστε και στο βάθος αριστερά δίπλα σε μια κοπέλα.  Οι δρόμοι ήταν ακόμη σε κακή κατάσταση και σχεδόν όλοι χωματόδρομοι προς τα χωριά του Δήμου.   Η ημερομηνία της φωτογραφίας με βοηθά να υποθέσω ότι βρισκόμαστε στο Πρωτάτο, στη γιορτή του Αγίου Πνεύματος, σε ένα από τα μεγαλύτερα πανηγύρια της περιοχής μας. Από τα 4 πρόσωπα αναγνωρίζω τους: Παναγιώτη Βεζυρίδη (αριστερά) και Γιώργο Πολυχρονιάδη (δεξιά). (αρχείο φωτογραφίας Γιώργος Ψωμιάδης).