Εισαγωγικά χρήσιμα και απαραίτητα

 

Λίγη εισαγωγή δε βλάπτει ή μάθε τα τώρα που είναι νωρίς, γιατί μετά...

 

Σ' αυτήν την ενότητα θα δούμε πώς σχηματίζονται οι χρόνοι των ρημάτων στα αρχαία ελληνικά. Για να καταλαβαινόμαστε θα πρέπει να ξέρουμε τι σημαίνουν οι λέξεις: βαρύτονα ρήματα, θέμα, χαρακτήρας.

 

Ποια ρήματα λέγονται βαρύτονα;

 

Βαρύτονα λέγονται τα ρήματα που δεν τονίζονται στη λήγουσα, π.χ. λύω, νομίζω, διώκω

 

Τι είναι το θέμα;

 

Θέμα είναι το αμετάβλητο μέρος μια κλιτής λέξης, δηλαδή το μέρος εκείνο που δεν αλλάζει μορφή, όταν κλίνεται μια λέξη, π.χ. λύ-ω, λύ-εις, λύ-ει

 

Τα ρήματα έχουν δύο θέματα:

α) το ρηματικό θέμα, που είναι το αρχικό θέμα το οποίο χρησιμεύει ως βάση στον σχηματισμό των χρονικών θεμάτων του ρήματος,

β) το χρονικό θέμα, που είναι το ιδιαίτερο θέμα με το οποίο σχηματίζονται οι τύποι ορισμένου χρόνου ή χρόνων. Το χρονικό θέμα προέρχεται από το ρηματικό θέμα και με διάφορες αλλαγές (τις οποίες θα δούμε παρακάτω) μετασχηματίζεται στους διάφορους χρόνους.

 

1^ο παράδειγμα

Το ρηματικό θέμα (δηλ. το αρχικό θέμα) του ρήματος λύω είναι το λυ-

Το χρονικό θέμα (δηλ. το θέμα μετά τις αλλαγές στους διάφορους χρόνους) του ρήματος λύω:

• για τον ενεστώτα και τον παρατατικό είναι λυ-

• για τον μέλλοντα και τον αόριστο είναι: λυσ-

• για τον παρακείμενο, τον υπερσυντέλικο και τον συντελεσμένο μέλλοντα είναι: λελυκ-

2^ο παράδειγμα

Το ρηματικό θέμα του ρήματος βλάπτω είναι το βλαβ-

Το χρονικό θέμα του ρήματος βλάπτω:

• για τον ενεστώτα και τον παρατατικό είναι βλαπτ-

• για τον μέλλοντα και τον αόριστο είναι: βλαψ-

• για τον παρακείμενο, τον υπερσυντέλικο και τον συντελεσμένο μέλλοντα είναι: βεβλαφ-

 

Για να σχηματίσουμε τους χρόνους θα χρησιμοποιούμε το χρονικό θέμα.

Το χρονικό θέμα του ρήματος το βρίσκουμε αν αφαιρέσουμε την κατάληξη -ω-

 

Φαίνονται δύσκολα;

Δεν είναι και τόσο δύσκολα! Απλώς, είναι λίγο πολύπλοκα στην αρχή!

Τι είναι ο χαρακτήρας;

Χαρακτήρας είναι το τελευταίο γράμμα του θέματος, π.χ.

 

1) Έχουμε το ρήμα λύω. Αφαιρώντας την κατάληξη -ω μένει το θέμα λυ-

Το τελευταίο γράμμα του θέματος, δηλ. το -υ-, είναι ο χαρακτήρας.

 

2) Έχουμε το ρήμα διώκω. Αφαιρώντας την κατάληξη -ω μένει το θέμα διωκ-

Το τελευταίο γράμμα του θέματος, δηλ. το -κ-, είναι ο χαρακτήρας.

 

Αν ο χαρακτήρας είναι φωνήεν τότε το ρήμα λέγεται φωνηεντόληκτο

Αν ο χαρακτήρας είναι σύμφωνο τότε το ρήμα λέγεται συμφωνόληκτο

παράδειγμα

στρατεύω » θέμα = στρατευ- χαρακτήρας = -υ- » φωνηεντόληκτο

γράφω » θέμα = γραφ- χαρακτήρας -φ- » συμφωνόληκτο

 

Για περισσότερη βοήθεια δες τη γραφική αναπαράσταση

Για να τα ξεκαθαρίσουμε όλα είναι απαραίτητη μια ασκησούλα!

 

 

Ενεργητική φωνή

Σχηματισμός του ενεστώτα

 

Για να σχηματίσουμε τον ενεστώτα των βαρύτονων ρημάτων προσθέτουμε στο χρονικό θέμα του ρήματος τις καταλήξεις του ενεστώτα.

 

Για να διαπιστώσεις ότι είναι πολύ εύκολο, δες τις ασκήσεις που ακολουθούν:

 

 

 

Σχηματισμός του παρατατικού

 

Να δούμε πρώτα τι γίνεται με τα νέα ελληνικά.

Έστω ότι έχουμε στον ενεστώτα το ρήμα λύνω. Στον παρατατικό λέμε έλυνα.

Για να σχηματίσουμε τον παρατατικό προσθέσαμε στην αρχή του θέματος ένα -ε-, που το ονομάζουμε αύξηση.

Αυτό γίνεται σχεδόν σ' όλα τα ρήματα που αρχίζουν από σύμφωνο, π.χ. γράφω > έγραφα, δένω > έδενα, τρέχω > έτρεχα κ.τ.λ..

Το ίδιο γίνεται και στα αρχαία. Ας το μελετήσουμε όμως αναλυτικά:

 

Για να σχηματίσουμε τον παρατατικό των βαρύτονων ρημάτων, προσθέτουμε στο χρονικό θέμα του ενεστώτα τις καταλήξεις του παρατατικού,

δηλαδή, για το ρήμα λύω παίρνουμε το θέμα λυ- και προσθέτουμε την κατάληξη του παρατατικού -ον.

 

Στην αρχή όμως πρέπει να βάλουμε και την αύξηση, (όπως και στα νέα ελληνικά) η οποία είναι δύο ειδών:

συλλαβική

και χρονική.

 

 

 

Τι είναι η συλλαβική αύξηση;

 

Συλλαβική αύξηση είναι η προσθήκη στην αρχή του θέματος ενός -ἐ- (Προσοχή! παίρνει ψιλή).

Λέγεται συλλαβική επειδή προστίθεται μια νέα συλλαβή.

 

Πότε βάζουμε συλλαβική αύξηση;

 

Συλλαβική αύξηση βάζουμε, όταν το ρήμα αρχίζει από σύμφωνο,

π.χ.  λύω » ἔλυον, διώκω » ἐδίωκον, φεύγω » ἔφευγον

Στην περίπτωση που το ρήμα αρχίζει από ῥ (π.χ. ῥίπτω), τότε εκτός από το ἐ της αύξησης διπλασιάζεται και το ῥ. Έτσι, ο παρατατικός του ῥίπτω γίνεται ἔρριπτον, του ῥάπτω γίνεται ἔρραπτον, του ῥαίνω γίνεται ἔρραινον.

 

Τι είναι η χρονική αύξηση;

 

Χρονική αύξηση είναι η μετατροπή ενός βραχύχρονου φωνήεντος σε μακρόχρονο, ένα φαινόμενο που επιστημονικά λέγεται έκταση!

 

Πότε βάζουμε χρονική αύξηση;

Χρονική αύξηση βάζουμε όταν το ρήμα αρχίζει από φωνήεν.

 

Δηλαδή τι κάνουμε;

Κάνουμε κάποιες αλλαγές σε μερικά φωνήεντα.

 

Ποιες είναι οι αλλαγές;

Με λίγα λόγια κάποια φωνήεντα αλλάζουν, όπως φαίνεται στη συνέχεια.

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

Θα πρέπει να θυμόμαστε κυρίως τις εξής αλλαγές:

α » η

ε » η

ο » ω

το ι » γίνεται υπογεγραμμένη

Υπομονή, ακόμα δεν τελειώσαμε!

Υπάρχουν και οι εξαιρέσεις!!!!!

 

 

Η αύξηση στα σύνθετα με πρόθεση

 

διέ-λυ-ον διέ-λυ-ες διέ-λυ-ε διε-λύ-ομεν διε-λύ-ετε διέ-λυ-ον

Δες το βίντεο

 

Όσα ρήματα είναι σύνθετα με πρόθεση, δεν παίρνουν αύξηση στην αρχή του ρήματος αλλά ανάμεσα στην πρόθεση και το ρήμα.

Δηλαδή, το ρήμα δια-λύω, που είναι σύνθετο με την πρόθεση διά, στον παρατατικό δε θα γίνει ἐ διά λυον αλλά δι-έ-λυον.

Αυτή η αύξηση λέγεται εσωτερική.

 

 

 

Παρόμοια είναι και τα νέα ελληνικά:

Ο παρατατικός του ρήματος δια-γράφω κάνει διέ-γραφα και όχι ε-διά-γραφα! Ο παρατατικός του αποβάλλω κάνει απέβαλλα, π.χ.
Χθες με απέβαλε ο φιλόλογος, επειδή του είπα ότι δε μου αρέσουν τα αρχαία!!
Δες και τον παρακάτω πίνακα με το ρήμα στα νέα και στα αρχαία ελληνικά:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

Η αύξηση στα παρασύνθετα

 

Το ίδιο συμβαίνει και στα παρασύνθετα.

Η αύξηση στα παρασύνθετα με α' συνθετικό πρόθεση

Και ποια είναι τα παρασύνθετα;

Παρασύνθετα είναι τα ρήματα που παράγονται από μια σύνθετη λέξη, π.χ. το ρήμα ἐγκωμιάζω παράγεται από τη λέξη ἐγκώμιον η οποία είναι σύνθετη από την πρόθεση ἐν-κῶμος)

 

Συνεπώς, το ρήμα ἐγκωμιάζω δε θα γίνει ἐγκωμίαζον αλλά ἐν-ε-κωμίαζον

 

Προσοχή

Η πρόθεση ἐκ μπροστά από φωνήεν γίνεται ἐξ, π.χ.

πέμπω » ἔ-πεμπον, ἐκ-πέμπω » ἐξ-έ-πεμπον

 

Το ν της πρόθεσης συν (που τρέπεται σε διάφορα σύμφωνα, δες τη θεωρία), επανέρχεται μπροστά από το ἐ- της συλλαβικής αύξησης, π.χ.

γράφω » ἔγραφον, συγγράφω » συν-έ-γραφον

 

Η αύξηση στα παρασύνθετα με α' συνθετικό που δεν είναι πρόθεση

 

Τα παρασύνθετα όμως με  πρώτο συνθετικό άλλη λέξη εκτός από πρόθεση παίρνουν τη συλλαβική αύξηση στην αρχή,

π.χ. φιλό-σοφος » φιλοσοφῶ » ἐφιλοσόφουν,

ἄ-δικος » ἀδικῶ » ἠδίκουν

 

 

Όχι, δεν τελειώσαμε ακόμη!

Υπάρχουν και ανώμαλες αυξήσεις! Κουράγιο!

 

Κάποια ρήματα που αρχίζουν από ε έχουν αύξηση ει κι όχι η:

• ἐθίζω » εἴθιζον,
• ἑλίττω » εἵλιττον,
• ἕλκω » εἷλκον,
• ἕπομαι » εἱπόμην,
• ἐργάζομαι » ἐργαζόμην,
• ἕρπω » εἶρπον,
• ἑστιῶ » εἱστίων,
• ἔχω » εἶχον,
• ἐῶ » εἴων

 

Κάποια ρήματα ενώ αρχίζουν από φωνήεν αντί να έχουν χρονική αύξηση, έχουν συλλαβική αύξηση!

Αυτά είναι τα:

• ὠθῶ » ἐώθουν,
• ὠνοῦμαι » ἐωνούμην,
• (κατ)άγνυμι » (κατ)έαξα.

 

Βέβαια υπάρχουν κι άλλες εξαιρέσεις, αλλά φτάνει τόσο. Κι αυτά ήταν αρκετά! Όσοι θέλουν να μάθουν περισσότερα μπορούν να μελετήσουν μια γραμματική της αρχαίας ελληνικής.

 

Σχηματισμός του μέλλοντα

Σημείωση: Τα ρήματα που έχουν χαρακτήρα: μ, ν, λ, ρ (π.χ. τρέμω, στένω, θέλω, φέρω) σχηματίζουν τον μέλλοντα με διαφορετικό τρόπο. (ύλη γ' γυμνασίου)

 

Σχηματισμός του αόριστου

 

ἔ-λυ-σ-α ἔ-λυ-σ-ας ἔ-λυ-σ-ε ἐ-λύ-σ-αμεν ἐ-λύ-σ-ατε ἔ-λυ-σ-αν

Δες το βίντεο Δες κι εδώ

Για να σχηματίσουμε τον αόριστο χρησιμοποιούμε το θέμα έτσι όπως διαμορφώθηκε στον μέλλοντα, (δηλαδή με τον χρονικό χαρακτήρα -σ- ή -ψ- ή -ξ-ανάμεσα στο θέμα και στην κατάληξη) και προσθέτουμε τις καταλήξεις του αόριστου. Οι καταλήξεις μοιάζουν με εκείνες της νέας ελληνικής.

Προσοχή όμως στην κατάληξη του β' ενικού!

 

Έχει αύξηση ο αόριστος;

 

Ο αόριστος έχει αύξηση όπως ο παρατατικός. Όσες αλλαγές έγιναν στον παρατατικό οι ίδιες ισχύουν και για τον αόριστο. Θα έχουμε συνεπώς και συλλαβική και χρονική αύξηση.

 

Επειδή σε βλέπω να σκέφτεσαι ότι είναι δύσκολα, μήπως σε βοηθήσουν οι ασκησούλες που ακολουθούν! Λέω εγώ τώρα...

 

 

Σχηματισμός του παρακείμενου

1. επανάληψη του αρχικού συμφώνου με ένα -ε-

Ποια ρήματα παίρνουν ως αναδιπλασιασμό επανάληψη του αρχικού συμφώνου με ένα -ε-;

Δες την αναπαράσταση περιπτώσεις 1, 2

 

1α) Όσα ρήματα αρχίζουν από ένα σύμφωνο

π.χ. λύω » λέ-λυ-κα.

Αρχίζει από ένα σύμφωνο, γι' αυτό ξαναγράφουμε το πρώτο σύμφωνο το -λ- και προσθέτουμε και το -ε-. Έτσι γίνεται -λε-. Μετά προσθέτουμε το θέμα -λυ- και στο τέλος την κατάληξη -κα

Προσοχή:

Όσα ρήματα αρχίζουν από χ, φ, θ, στον αναδιπλασιασμό τα γράμματα αυτά παθαίνουν ανομοίωση, δηλαδή, μετατρέπονται σε κ, π, τ

χ » κ = χορεύω » κε-χόρευ-κα,

φ » π = φυτεύω » πε-φύτευ-κα

θ » τ = θύω » τέ-θυ-κα

 

Δες την αναπαράσταση περίπτωση 5

1β) Όσα ρήματα αρχίζουν από δύο σύμφωνα,

όμως το πρώτο από αυτά είναι ένα από τα άφωνα: (π, β, φ, κ, γ, χ, τ, δ, θ)

και το δεύτερο είναι ένρινο (μ, ν) ή υγρό (λ, ρ) π.χ.

γράφω > γέ-γρα-φ-α,

βλάπτω > βέ-βλα-φ-α

 

2. συλλαβική αύξηση

Ποια ρήματα παίρνουν ως αναδιπλασιασμό συλλαβική αύξηση;

Δες την αναπαράσταση περιπτώσεις 6, 7, 4, 3

 

2α) Όσα ρήματα αρχίζουν από δύο σύμφωνα, χωρίς όμως το πρώτο να είναι άφωνο και το δεύτερο ένρινο ή υγρό, π.χ.

σπουδάζω » ἐ -σπούδα-κ-α

2β) Όσα ρήματα αρχίζουν από τρία σύμφωνα, π.χ.

στρατεύω » ἐ-στράτευ-κ-α

στρατηγῶ » ἐ-στρατήγη-κ-α

2γ) Όσα ρήματα αρχίζουν από διπλό σύμφωνο ζ, ξ, ψ,

ζευγνύω » ἔ-ζευ-χ-α

ψαύω » ἔ-ψαυ-κ-α

2δ) Τα ρήματα που αρχίζουν από ῥ,
τότε παίρνουν ένα -ἐ- ως συλλαβική αύξηση και διπλασιάζουν το ρ, π.χ.

ῥίπτω » ἔρρι-φ-α

 

3. χρονική αύξηση

Ποια ρήματα παίρνουν ως αναδιπλασιασμό χρονική αύξηση;

Δες την αναπαράσταση περίπτωση 8

 

3α) Όσα ρήματα αρχίζουν από φωνήεν.

Ό,τι αλλαγές είχαμε στον Παρατατικό και στον Αόριστο, οι ίδιες συμβαίνουν και στον Παρακείμενο, π.χ.

ἁλιεύω » ἡ-λίευ-κ-α

ἐλπίζω » ἤ-λπι-κ-α

οἰκίζω » ᾤ-κι-κ-α

 

Ο αναδιπλασιασμός στα σύνθετα και παρασύνθετα με πρόθεση

Στα ρήματα που είναι σύνθετα με πρόθεση ο αναδιπλασιασμός μπαίνει μετά την πρόθεση,

π.χ. ἀπο-γράφω » ἀπο-γέ-γραφα, συν-οικῶ » συν-ῴκηκα

 

Ο αναδιπλασιασμός στα παρασύνθετα που το α' συνθετικό δεν είναι πρόθεση

Στα ρήματα αυτά ο αναδιπλασιασμός μπαίνει στην αρχή

π.χ. δυστυχῶ » δε-δυστύχηκα, ἀδικῶ » ἠδίκηκα

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

Για να βρίσκεις τον αναδιπλασιασμό κατέβασε το αρχείο , τύπωσε τον παραπάνω πίνακα και χρησιμοποίησέ τον, μέχρις ότου εξασκηθείς. Μετά από λίγο καιρό θα συνηθίσεις. Στην αρχή ίσως να φαίνεται λίγο δύσκολο, με τον καιρό όμως θα διαπιστώσεις ότι δεν είναι και τίποτα φοβερό.

Νομίζω πως θα σε βοηθήσει και η γραφική αναπαράσταση ή δες το βίντεο

Επίσης μπορείς να δεις και την παρουσίαση που ετοίμασε η Γεωργία Μουντράκη πατώντας εδώ

 

 

Ας πάμε ένα βήμα παραπέρα!

 

Ανώμαλος Αναδιπλασιασμός

 

Όπως είναι φυσικό κάποια ρήματα σχηματίζουν τον παρακείμενο με διαφορετικό τρόπο, όχι ομαλά αλλά ανώμαλα! Ποια είναι αυτά τα ρήματα;

 

1. Όσα αρχίζουν από γν σχηματίζουν τον παρακείμενο με συλλαβική αύξηση -ε

π.χ. γνωρίζω > ἔ-γνωκα

 

2. Τα ρήματα κτῶμαι, μιμνήσκομαι και πίπτω, έχουν αναδιπλασιασμό με επανάληψη του αρχικού συμφώνου, π.χ.

κτῶμαι > κέ-κτημαι

μιμνήσκομαι » μέ-μνημαι

πίπτω > πέ-πτωκα

 

3. Το ρήμα ανοίγω στον παρακείμενο γίνεται ἀνέῳχα

 

4. Το ρήμα εἴκω στον παρακείμενο γίνεται ἔοικα

 

5. Τα ρήματα κατάγνυμι, ἀλίσκομαι, ὁρῶ, ὠθοῦμαι, και ὠνοῦμαι στον παρακείμενο γίνονται:

κατ-έ-αγα, ἐ-άλω-κα, ἐ-όρα-κα και ἐ-ώρα-κα, ἔ-ωσ-μαι, ἐ-ώνη-μαι

 

6. Τα ρήματα ἐθίζω, ἕλκω, ἐργάζομαι, ἑστιῶ και ἐῶ στον παρακείμενο γίνονται:

εἴθικα, εἴλκυκα, εἴργασμαι, εἱστίακα, εἴακα

 

7. Τα ρήματα λαμβάνω, λέγω, λαγχάνω γίνονται στον παρακείμενο:

εἴληφα, εἴρηκα, εἴληχα

 

8. Όσα ρήματα έχουν ε μπροστά από τον ρηματικό χαρακτήρα τρέπουν συνήθως το ε αυτό σε ο:

κλέπτω > κέ-κλοφ-α

τρέπω > τέ-τροφ-α

 

Σχηματισμός του υπερσυντέλκου

ἐ-λε-λύ-κ-ειν ἐ-λε-λύ-κ-εις ἐ-λε-λύ-κ-ει ἐ-λε-λύ-κ-εμεν ἐ-λε-λύ-κ-ετε ἐ-λε-λύ-κ-εσαν

Δες το βίντεο

 

Για να σχηματίσουμε τον υπερσυντέλικο χρησιμοποιούμε το θέμα όπως διαμορφώθηκε στον παρακείμενο. Θα έχουμε δύο περιπτώσεις,
α) το ρήμα στον παρακείμενο να αρχίζει από σύμφωνο,
β) το ρήμα να αρχίζει από φωνήεν.

 

α) Το ρήμα αρχίζει από σύμφωνο

 

Αν το ρήμα στον παρακείμενο (όχι στον ενεστώτα) αρχίζει από σύμφωνο, (π.χ. λέλυκα, δεδίωχα), τότε βάζουμε συλλαβική αύξηση, δηλ. το ἐ και στο τέλος τις καταλήξεις του υπερσυντέλικου, π.χ.

λέλυκα » ἐλελύκειν

δεδίωχα » ἐδεδιώχειν

 

β) Το ρήμα αρχίζει από φωνήεν

 

Αν το ρήμα στον παρακείμενο (όχι στον ενεστώτα) αρχίζει από φωνήεν τότε δε θα κάνουμε καμία αλλαγή, π.χ.

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

Επίσης μπορείς να δεις και την παρουσίαση που ετοίμασε η Γεωργία Μουντράκη πατώντας εδώ

Μάθε τον υπερσυντέλικο μετά μουσικής σε ένα βίντεο της Μαρίας Ανδρομιδά και των μαθητών της εδώ.

 

 

Μέση φωνή

 

Δες τη θεωρία σε βίντεο

Δες τη θεωρία σε διαδραστικό βίντεο © Κωνσταντίνα Σάιτ

Δες τη θεωρία σε βίντεο © Γεωργίας Μουντράκη

 

 

 

 

Παθητική φωνή

 

Η παθητική φωνή σχηματίζεται όπως η μέση εκτός από τον Μέλλοντα και τον Αόριστο

Σχηματισμός του μέλλοντα

λυ-θή-σ-ομαι λυ-θή-σ-ει(ῃ) λυ-θή-σ-εται λυ-θη-σ-όμεθα λυ-θή-σ-εσθε λυ-θή-σ-ονται

 

Για να σχηματίσουμε τον μέλλοντα προσθέτουμε στο χρονικό θέμα του ρήματος τη συλλαβή -θη- που λέγεται χρονικό πρόσφυμα, και τις καταλήξεις του μέλλοντα.

 

 

 

 

Σχηματισμός του αόριστου

ἐ-λύ-θην ἐ-λύ-θης ἐ-λύ-θη ἐ-λύ-θημεν ἐ-λύ-θητε ἐ-λύ-θησαν

 

Για να σχηματίσουμε τον αόριστο προσθέτουμε στο χρονικό θέμα του ρήματος, το πρόσφυμα -θη- και τις καταλήξεις του αόριστου.

 

Για την αύξηση, χρονική ή συλλαβική, ισχύουν όσα είπαμε για τον παρατατικό της ενεργητικής φωνής.

 

 

Βιβλιογραφία

 

1. Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής, Μιχ. Χ. Οικονόμου, ΟΕΔΒ

2. Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, Αχ. Τζάρτζανος, ΟΕΔΒ

3. Γραμματική Αρχαίας Ελληνικής, Λιναρδής Ιωάννης, εκδ. Χατζηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2007

4. Συμφραστικός πίνακας λέξεων του Ανθολογίου Αττικής Πεζογραφίας

5. Perseus Digital Library